سازگاراست؟••• 63

ق_وانين ث_ابت چگونه بانيازهاى متغير مى سازد ؟••• 65

درس چهارم••• 67

صف_____ات اختص_____اصى پي____امب____ر صلى الله عليه و آله ••• 67

از چني___ن پي__امب__رى اط___اع___ت كني____د••• 70

پن_ج دلي___ل ب___راى نب___وت در ي_ك آي____ه••• 74

حقانيت پيامبراسلام صلى الله عليه و آله ••• 75

عصمت رسول اكرم صلى الله عليه و آله ••• 76

(400)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

امّى ب___ودن پي_امبر اعظم صلى الله عليه و آله ••• 78

علم نور است••• 83

درس پنج__م••• 85

اصلاحات پيامبراز درون و برون••• 85

پي__امبر اص__لاح__ات را از خ__ان_واده آغاز كرد••• 86

اصلاحات را از خانواده آغازكنيد••• 87

دع_وت جه_ان_ى پي_امب__ر صلى الله عليه و آله ••• 88

پي_امب_ر و جهانى سازى اسلام••• 90

اى پيامبر صلى الله عليه و آله توبراى همه جهانيان مبعوث شده اى••• 93

پي__امب__ر رحمت جهانى است••• 94

درس شش__م••• 97

موضعگي__رى يهود در مق__ابل پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله ••• 97

موضعگي__رى يهود در مق__ابل پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله ••• 100

(401)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

خود مبلّغ بوده ، خود ك_افر شدند••• 101

ي__ك مع__امل__ه زي_____ان آور••• 102

تفسير «باؤوُ بِغَضَبٍ عَلى غَضَبٍ»••• 104

بهانه جويى مشركين عليه پيامبر••• 104

تكذيب پي_امبر تكذيب خداست••• 107

رفتارشناسى پيامبر با خطاكاران••• 108

پيامبر و ب_رخ_ورد منطق_ى با هم_ه مخ__الف_ان••• 110

رؤي__اى پي__امب__ر صلى الله عليه و آله و شج__ره ملع__ون__ه••• 112

صهيونيست ها مصداق بارز شجره خبيثه هستند••• 114

آي_ا پي_امب_ر روى خوش به مشركان نشان داد؟••• 114

عصم___ت پي__امب___ر اس__لام••• 116

درس هفتم••• 119

نم_ون_ه اى از مب__ارزات و جن__گ هاى پي__امبر••• 119

(402)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

جنگ بدر، نخستين نبرد پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله ••• 123

نم_ونه اى از مبارزات و جن__گ هاى پيامبر••• 123

آي____ا ف___رشتگ_ان جنگي___دن____د ؟••• 134

ف______رار از جه_____اد ممن________وع••• 138

خي_انت به پي__امبر، خي__انت به خداست••• 142

آث____ار مخ__الف___ت ب___ا پي__امبر صلى الله عليه و آله ••• 144

پي__امب__ر و ج__ري__ان صل__ح حديبي_ه••• 145

پيامدهاى هفت گانه سياسى و اجتماعى و مذهبى صلح حديبيه••• 149

نت____اي___ج ب___زرگ فت__ح المبي__ن (صل__ح ح__ديبي__ه)••• 152

پ__اس__خ به سه سؤال مه__م در م__ورد آي__ه 2 سوره فتح••• 152

منظوراز «ماتَقَدَّم» و «ماتَأَخَّر» در آي_ه 2 سوره فتح چيست ؟••• 155

درس هشتم••• 158

وظ_____اي__ف، روش ه__ا و ب___رن__ام__ه ه__اى

پي__امب__ر••• 158

(403)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

وظايف، روش ها و ب_رن_ام__ه هاى پي__امب__ر••• 161

ب__رن_ام_ه هاى چه__ارگ_ان_ه رسول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 161

روش پيامبر صلى الله عليه و آله تحميل فكر و عقيده نب__ود••• 163

ه__داي__ت اجب__ارى با روح تعليم__ات پي_امب_ر س_ازگ_ار نيست••• 165

وظيف__ه پي__امب__ر ارائ__ه ط__ري__ق اس_ت••• 167

مب____ارزه پي__امب__ر ب__ا ف__ردپ__رست__ى••• 168

جامع ترين آيه اخلاقى قرآن خطاب به پيامبر••• 170

سرچشم__ه گفت__ار و ك__ردار پي__امب__ر صلى الله عليه و آله ••• 174

وظ__اي__ف چه__ارگ__انه پي_امب__ر اكرم صلى الله عليه و آله ••• 175

سي___ره عمل___ى پي____امب__ر اك___رم صلى الله عليه و آله ••• 178

از وسوسه هاى شيط_ان ب_ه خ___دا پناه بريد••• 178

« اعت_دال » مبن_اى همه برنامه هاى سياسى اجتماعى پيامبر اعظم••• 180

درس نه_م••• 184

(404)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

پي__امب__ر اس__لام افتخار اب__دى بش___ري__ت اس__ت••• 184

دلس__وزى عجي__ب پي__امب__ر ب__راى ه__داي_ت جامعه••• 186

پاداش پيامبر، هدايت مردم است••• 186

پي__امب__ر را تنه__ا نگ___ذاري_د••• 187

دع_وت پي__امب__ر را جدّى بگيريد••• 190

بهانه جويى هاى پنجگانه كفار و مشركين نسبت به پيامبر صلى الله عليه و آله ••• 191

ع__دم ت_وج_ه به مظ__اهر م_ادى و لزوم توجه به مؤمنين••• 196

اول_ويت پي_امبر نسبت به مؤمنين••• 197

مسئ_وليت بزرگ پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله ••• 200

درس دهم••• 203

زن__دگ_ى پي__امبر الگ__وى تمام عي_ار خ_وشبختى است••• 203

زن__دگ_ى پي__امبر الگ__وى تمام عي_ار خ_وشبختى است••• 204

مفه____وم ش__اه__د ب___ودن پي__امب__ر اس___لام صلى الله عليه و آله ••• 206

(405)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

بش__ارت پي__امب__ر ب__ه م___ؤمني___ن••• 207

سي__ره سي____اسى پي__امب_راسلام صلى الله عليه و آله ••• 208

آزار پي______امب_____راس_______لام صلى الله عليه و آله ••• 209

دستورالعمل پنج گانه براى رهروان راه حق••• 210

ازدواج پي____امب_______راس________لام••• 211

مسئ__ولي__ت سنگي_ن وابستگى به پيامبر••• 214

چ__را گن__اه و ث__واب اف__راد با شخصي__ت ، مض_اعف است؟••• 215

آياحكم «تقسيم اوقات» درحق همه همسران پيامبراسلام صلى الله عليه و آله بود؟••• 217

فلسف_____ه حك___م مح____دودي_ت ازدواج پي____امب__ر صلى الله عليه و آله ••• 219

آي_ا قب_ل از ازدواج مى ت_وان ب_ه همس_ر آين_ده نگ__اه ك___رد؟••• 220

درس يازدهم••• 223

اول_ويت دادن به «اصلاحات داخلى» براى پيامبر و رهبران الهى••• 223

اول_ويت دادن به «اصلاحات داخلى» براى پيامبر و رهبران الهى••• 225

(406)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

اص__لاح__ات را از خ__ود ش__روع ك__ن••• 227

پيشگيرى از مفاسد

اجتماعى با دو طريق••• 228

وي__ژگ__ى ه__اى پي__امب__ر اس_لام صلى الله عليه و آله ••• 228

نقش نماز و روزه درزندگى پيامبراكرم صلى الله عليه و آله ••• 231

پي__امب__ر بن__ده اى است از بندگان خدا••• 232

پي_امبر اسط__وره صب__ر و استقامت بود••• 234

عصمت پيامبر اسلام••• 239

شقّ القمر يك معجزه بزرگ پيامبراسلام صلى الله عليه و آله ••• 240

تاري_خ وق_وع معجزه ب_زرگ ش_قّ القم_ر••• 242

درس دوازده_____م••• 244

پي__امب_ر ب__زرگ ترين راس__خ درعل__م••• 244

پي_امب_ر اك_رم ب_زرگ ترين راسخ در علم••• 247

« راسخ_ون در علم » چه كسانى هستند ؟••• 251

(407)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تحسي_ن اخلاق برجست_ه پي__امب__ر صلى الله عليه و آله ••• 252

نم_ون___ه اى از اخ____لاق پي__امب__ر صلى الله عليه و آله ••• 252

عبوديت ك_امل پيامبر••• 255

حق__اني_ت و ص_داقت پي_امب_ر اك____رم••• 256

علم غيب خداوپيامبر صلى الله عليه و آله وامامان معصوم عليهم السلام ••• 258

درس سي___زده__م••• 270

پي__امبر و نم_از شب••• 270

پي__امبر و نم_از شب••• 272

قي__ام شب_انه براى تلاوت قرآن و نيايش••• 274

فضيلت نم___از شب••• 275

معنى ترتيل چيست ؟••• 276

دلدارى خدا به پيامبر••• 278

ش_رح صدر بزرگترين هديه خدا به پيامبر••• 279

(408)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

"شرح صدر" مافوق معجزات انبياءاست••• 280

آيا پي_امب_ر از غيب آگاهى ن__داشت ؟••• 280

رحم___ت پي___امب___ر اس___لام صلى الله عليه و آله ••• 282

درس چه____اردهم••• 286

مب__ارزه پي_امبر ب_ا كف_ار و من__افقين••• 286

مب__ارزه پي_امبر ب_ا كف_ار و من__افقين••• 287

روش مب__ارزه پي__امب_ر ب_ا من_افقين••• 288

س_ؤالات مختلف از شخص پيامبر صلى الله عليه و آله ••• 291

اط_اعت خدا و پيامبر از هم جدا نيست••• 292

چ__را س__ال هج_رت پي_امب_ر صلى الله عليه و آله به عنوان مبدأ تاريخ اسلام انتخاب شد ؟••• 292

آرامش و امني__ت دست__اورد ايم____ان ب__ه پي___امب__ر و ج_انشين__ان وى••• 293

توسل به پيامبر صلى الله عليه و آله ••• 294

«اقتدار ملى و جهانى مسلمين در سايه وحدت و ايمان» به خدا و رسول است••• 296

(409)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

پي__امب__ر افس__ان__ه م_وازن_ه قوا را درهم شكست••• 298

پي__امب_ر اعظ____م و صح__اب____ه••• 301

درس پ_انزدهم••• 303

م_وقعي__ت پيشگ__ام__ان نهضت ها••• 303

م_وقعي__ت پيشگ__ام__ان نهضت ها••• 305

تابعين چ_ه اشخ__اصى ب__ودن__د ؟••• 306

نخستين مسلم_ان چ_ه كس_ى بود ؟••• 307

آيا همه صحابه

افراد صالحى بودند ؟••• 311

مفهوم توبه خدا بر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله ••• 315

دف___اع از پي_امب__ر اعظ____م صلى الله عليه و آله ••• 318

اعجاز عددى و رياضى قرآن معجزه جاويد پيامبر صلى الله عليه و آله ••• 321

درس شانزدهم••• 321

اعجاز عددى و رياضى قرآن معجزه جاويد پيامبر صلى الله عليه و آله ••• 321

(410)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

آي__ا پي__امب__ر ت__ردي__د داش_ت ؟••• 326

درس هفدهم••• 329

هش_دار ج__ذاب پي_امب_ر اسلام صلى الله عليه و آله ••• 329

س__ه نكت__ه درب__اره پي__امب_ر صلى الله عليه و آله ••• 329

به سؤالات بهانه جويانه پاسخ ندهيد••• 332

س__لام و درود ب__ر پي__امب___ر صلى الله عليه و آله ••• 333

كيفيّ_ت صل_وات بر پي_امبر اكرم صلى الله عليه و آله ••• 335

درس هجدهم••• 338

دشمن__ان و دوست__ان پي____امب__ر••• 338

تضعيف پيامبر و اهل بيت ايشان عليهم السلام ••• 339

اته_ام_ات مش___ركي_ن به پي__امب_ر••• 342

چ__را پي__امب__ر را به شع__ر و ش_اع_رى مته_م مى كردند••• 344

آموزش و تبليغات رايگان يكى از دلايل موفقيت پيامبر بود••• 346

(411)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ش___ورا در سي__ره پي____امب__ر اعظ___م صلى الله عليه و آله ••• 347

صف__ات پن__ج گ__ان_ه ي__اران پي__امب_ران صلى الله عليه و آله ••• 350

محبت متق__اب_ل اس_لامى••• 355

آداب حض__ور پيامب_ر صلى الله عليه و آله ••• 356

ادب برترين سرمايه است••• 361

انضب__اط اسلامى در هم__ه چي__ز و هم_ه ج_ا••• 363

درس ن______وزده____م••• 367

ش____رح غ__دي__رخ__م••• 367

ج__ري__ان غ__دي_ر خم و جانشينى پيامبر صلى الله عليه و آله ••• 371

گفتگوها و ايرادها در مورد شأن نزول آيه تبليغ••• 376

آيا مَوْلى به معنى اَوْلى به تَصَرُّف در قرآن است؟••• 378

ارتب__اط آي___ات قب_ل و بع_د از آي__ه تبلي__غ••• 379

آيا اين حديث در همه كتب صِحاح نقل شده ؟••• 381

(412)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

چرا على و اهل بيت به اين حديث استدلال نكردند؟••• 382

جمل_ه آخر آيه چه مفهومى دارد ؟••• 384

آي__ا وج__ود دو رهب__ر در ي__ك زم__ان ممكن است ؟••• 385

درس بيستم••• 387

روز ج__انشين_ى پي_امب_ر صلى الله عليه و آله روز تكمي_ل دي_ن اسلام••• 387

روز ج__انشين_ى پي_امب_ر صلى الله عليه و آله روز تكمي_ل دي_ن اسلام••• 388

انتخ__اب ج___انشي_ن نقط____ه پ__اي__ان رس__ال_ت••• 393

ش____أن ن___زول آي__ه تبلي__غ•••

394

(413)

پنج ويژگى منحصر بفرد در كليه محصولات قرآنى مؤسسه تفسير جوان

ü اع_____راب گ__ذارى ك_____ام__ل

ü طرح جلد اب____داعى گ_رافيكى

صفح_____ه آراي____ى شع____رگ__ون___ه چش__م ن__واز

استحكام عط__ف كت_ابه_ا با چسب گ__رم يا دوخت

آزاد ب_ودن ه_رگ_ونه نسخه بردارى و چاپ از كتابها با هم_اهنگى م_ؤسسه

در صورت_ى كه هر كس از 1427 سال پيش تاكن__ون يك نمونه كتاب ق_رآنى را با جم_ع وي_ژگى هاى پنج گانه م__ذك__ور،

ب__ه اين مؤسس__ه ارائ__ه ده__د هزين__ه سف__ر يك عم_ره مستحبى را جايزه مى گي__رد .

قيمت گذارى كل محصولات مؤسسه بر مبناى پنج ويژگى اشاره شده، انجام مى شود

(414)

حوصله تمامى آن هارا از اول تا آخر مطالعه و تصحيح نمودم .

تأليفات قرآنى جناب آقاى دكتر محمد بيستونى كه عموما در حوزه «تفسير موضوعى و زنجيره اى قرآن كريم» مى باشد ، بسيار ساده و براى عموم مردم و متديّنين خصوصا «نوجوانان و جوانان عزيز» كام__لاً قابل استف__اده بوده و مى تواند تحوّل عظيمى را در «مؤانست نسل جوان با محتواى قرآن كريم» خصوصا در حوزه هاى علميه و دانشگاهه__ا و م__راك__ز آم___وزش__ى و دولت___ى كش__ور به هم__راه داشت__ه باش____د .

از ويژگ_ى هاى بارز تأليفات تفسيرى ايش__ان، توج__ه ب__ه «تفسي__ر موضوع__ى و زنجي__ره اى (تفسي_ر قرآن با قرآن)» مى باشد كه در نوع خود بى نظير است.

اميدوارم جوانان عزيز مسلمان در سراسر جهان وجود وى را غنيمت شمرده و از تأليفات قرآنى ايشان كه بحمداللّه اخيرا به زبانهاى عربى ، انگليسى ، فرانسه و آلمانى نيز در دس__ت چ__اپ و انتش__ار مى باش__د ، حداكث__ر استف__اده را بنماين___د .

آرزو مى كنم خداوندتبارك وتعالى به اين برادرباذوق وعلاقمندبه قرآن ومسائل جوانان توفيق ادامه مخلصانه چنين «تلاشهاى مفيد و مؤثرقرآنى» را بيش از پيش عنايت فرمايد .

بت__اري__خ 2/7/1382 ه.ش

27 رجب المرجب 1424 ه.ق

مبعث رس_ول اك_رم صلى الله عليه و آله

سيد مرتضى خاتمى

(4)

بر سر سفره اين پژوهشگران نشاند و رشد داد. جناب آقاى دكتر محمد بيستونى رئيس هيئت مديره مؤسسه قرآنى تفسير جوان به فضل الهى اين كار را بعهده گرفته و آثار ارزشمند مفسران را با زبانى ساده و بيانى شيرين، پيراسته از تعقيدات در اختيار نسل جوان قرار داده علاوه بر اين آنان را به نوشتن كتابى در موضوعى كه منابع را در اختيارشان قرار داده دعوت مى كند. از مؤسسه مذكور ديدار كوتاهى داشتيم، از كار و پشتكار و هدفمند بودن آثارشان اعجاب و تحسينم شعله ور شد، از خداوند منان افاضه بيشتر و توفيق افزونى برايشان خواستارم. به اميد آنكه در مراحل غيرتفسيرى هم از معارف اسلامى درهاى وسيعى برويشان گشاده شود.

آمين رب العالمين .

21 ربيع الثانى 1425

21خرداد 1383

اب_والقاسم خزعلى

(5)

(6)

به عينيت توجّه داشتن برخوردار است. در مكتب انبيا نمونه اى براى پيروى عملى ارائه مى شود، نمونه اى كه روش هاى عملى او در كليه شئون فردى، اجتماعى، سياسى، فرهنگى و... قابل دستيابى و پيروى عملى از جانب پيروان مكتب مى باشد. اين موضوع در دين اسلام، شاخص تر، جدّى تر و روشن تر مطرح است، زيرا اسلام آخرين دين الهى بوده و لازم است «امّت» نمونه اى «تمام عيار» و «قابل پيروى» براى «همه زمان ها»، در هر اوضاع و احوالى داشته باشند. اميرمؤمنان على عليه السلام نيز پيامبر را به عنوان نمونه اى كافى معرفى مى كند و مى فرمايد: وَ لَقَدْ كانَ لَكُمْ فى رَسُولِ اللّهِ _ صلى الله عليه و آله _ كافٍ لَكَ فِى الاْءُسْوَةِ». (1) يعنى پيروى كردن از رفتار رسول خدا و الگوگيرى از پيامبر براى شما كافى است. بنابراين: «فَتَأَسَّ بِنَبِيِّكَ الاَْطْيَبِ الاَْطْهَرِ _ صلى الله عليه و آله _ فَأِنَّ فيهِ اُسْوَةً لِمَنْ تَأَسّى وَ عَزَاءً لِمَنْ تَعَزّى، وَ اَحَبُّ الْعِبادِ اِلَى اللّهِ الْمُتَأَسّى بِنَبِيِّهِ وَ الْمُقْتَصُّ لاَِثَرِه». (2) از پيامبر پاك و پاكيزه ات پيروى كن، زيرا راه و رسمش سرمشقى است براى كسى كه بخواهد تأسّى جويد و انتسابى است عالى براى كسى كه بخواهد منتسب گردد و محبوب ترين بندگان نزد خداوند كسى است كه از پيامبرش سرمشق گيرد و قدم در جاى قدم او گذارد. بدين ترتيب با ارائه يك نمونه جامع و كامل در همه وجوه و در عينيت امور، مسلمانان مأمور اقتداى مطلق به آن وجود گرامى اند و كسى كه پا در جاى پاى او گذارد، محبوب ترين بندگان نزد حضرت حق است؛ و اين همان بيان كلام خداوند است كه فرمود: قُلْ اِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونى يُحْبِبْكُمُ اللّهُ؛ بگو :

اگر خدا را دوست مى داريد

1- نهج البلاغه، خطبه 160.

2- همان.

مقدمه (7)

پس مرا پيروى كنيد تا خداوند شما را دوست بدارد. (1) در پاسخ به اين پرسش كه چرا خداوند پيامبر را به عنوان «اسوه حسنه» معرفى مى كند و چرا امير مؤمنان عليه السلام ، رسول خدا صلى الله عليه و آله را به عنوان «نمونه كافى» ارائه مى نمايد، بايد به اين امر توجّه داشت كه مسأله نمونه ها از مسائل بسيار مهم و اساسى دين است، زيرا «نمونه طلبى و نمونه پذيرى امرى فطرى است» و انسان بدون اسوه و مقتدا توانايى سير به سوى كمال را ندارد. از امام سجاد عليه السلام روايت شده است كه فرمود: «هَلَكَ مَنْ لَيْسَ لَهُ حكَيمٌ يُرْشِدُهُ: آن كس كه حكيمى راهنما و رشددهنده ندارد، هلاك مى گردد. (2) اسلام براى هدايت انسان ها به سرمنزل مقصود و سير از مُلك تا مَلكوت در قالب كلمات به صورت «قرآن» ظهور يافته است و در قالب اعمال به صورت «اسوه حسنه» (پيامبر يا امام). اگر انسان «اسوه حسنه» را نشناسد و او را مقتداى خويش در همه زمينه ها نداند، حتما نمونه هاى منفى و كاذب را مقتداى خويش مى گيرد، زيرا بدون «اسوه» نمى توان زندگى كرد. در حديثى كه «محمدبن مسلم» از امام باقر عليه السلام نقل كرده، آمده است: «كُلُّ مَنْ دانَ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ بِعِبادَةٍ يَجْهَدُفيها نَفْسَهُ وَ لاَاِمامَ لَهُ مِنَ اللّهِ، فَسَعْيُهُ غَيْرُ مَقْبُولٍ وَ هُوَ ضَالٌّ مُتَحَيِّرٌ وَ اللّهُ شَانئٌ لاَِعْمالِه: هركه براى عبادت خداى عزّوجلّ خود را در زحمت اندازد، امّا پيشوايى ازجانب خدانداشته باشد، كوشش او پذيرفته نشده و خوداو گمراه و سرگردان است و خدااعمال او را دشمن دارد. درهمين راستا«مؤسسه قرآنى تفسير جوان» به درخواست «معاونت محترم آموزشى سازمان عقيدتى سياسى ارتش جمهورى اسلامى ايران»

كتابى را كه هم اكنون ما و شما در محضر نورانى آن هستيم به سبك متون آموزشى تدوين نموده است به گونه اى كه بعثت و زندگى شخصى، اجتماعى، سياسى و... پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله براساس بيست جلسه آموزشى فصل بندى شده و در آغاز هر فصل «خلاصه درس»

1- 31 / آل عمران .

2- « بحارالانوار، ج 78، ص 159 .

(8) پيامبر شناسى

سپس «متن اصلى» و در پايان هر درس نيز «سؤالات اختصاصى» مطرح شده است. بدون شك برادران جان بركف ارتش شجاع و غيور ايران اسلامى در سايه تدابير مقام معظم رهبرى و فرماندهى كل قوا در سالى كه مزين به نام ملكوتى رسول اعظم صلى الله عليه و آله است، با اقتدا به سيره نبوى، آمادگى خود را بيش از پيش ب__راى «دفاع همه جانبه» در برابر ه__واى نفس و دشمن__ان داخلى و خارجى تحكيم مى نمايند تا شايسته جان نثارى و «همراهى» با قطب عالم امكان «حضرت مهدى صاحب الزمان (عجل الله تعالى فرجه الشريف) شوند.

معاونت آموزش دكتر محمد بيستونى

سازمان عقيدتى سياسى ارتش جمهورى اسلامى ايران رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

در نهج البلاغه آمده و مى گويد: « خداوند از آن زمان كه رسول خدا از شير بازگرفته شد، بزرگ ترين فرشته اش را قرين وى ساخت، تا شب و روز او را به راه هاى مكارم و طرق اخلاق نيك سوق دهد ».

2 _ با بعثت پيامبر اكرم سه برنامه براى مردم توسط وى اجرا مى شود: نخست «خواندن آيات پروردگار» بر آن ها و آشنا ساختن گوش ها و افكار با اين آيات : ( يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ ). و ديگر «تعليم» ، يعنى وارد ساختن اين حقايق در درون جان آن ها و به دنبال آن «تزكيه» نفوس و تربيت اخلاقى و انسانى (وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَالْحِكْمَةَ). از آن جا كه هدف اصلى و نهايى تربيت است ، در آيه ، قبل از تعليم ذكر شده ، در حالى كه از نظر تربيت طبيعى ، تعليم بر تربيت مقدّم است. جمعيّتى كه از حقايق انسانى به كلى دورند به آسانى تحت تربيت قرار نمى گيرند بلكه بايد مدّتى گوش هاى

درس اول (9)

آن ها را با سخنان الهى آشنا ساخت و وحشتى را كه قبلاً از آن داشتند از آن ها دور كرد ، سپس وارد مرحله تعليم اصول__ى شد و به دنبال آن محص___ول تربيتى آن را گرفت.

3 _ اه__داف س__ه گ__ان__ه بعث__ت پي___امب___ر عب_ارتن__د از:

_ جنبه مقدماتى دارد و آن تلاوت آيات الهى است .

_ ته_____ذي_______ب و ت__زكي____________ه نف_________وس .

_ تعلي___________م كت______________اب و حكم____________ت .

4 _ اين آيه و چند آيه بعد درباره يكى از مهمترين مسايل اسلامى ، يعنى مسأله رهبرى بحث مى كند و مراجع واقعى مسلمين را در مسايل مختلف دينى و اجتماعى مشخّص مى سازد. نخست به مردم با ايمان دستور مى دهد كه از

خداوند اطاعت كنند براى يك فرد با ايمان همه اطاعت ها بايد به اطاعت پروردگار منتهى شود و هرگونه رهبرى بايد از ذات او سرچشمه گيرد و طبق فرمان او باشد ، زيرا حاكم و مالك تكوينى جهان هستى او است و هرگونه حاكميّت و مالكيّت باي__د به فرم__ان او باش__د ( يآ اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوآ اَطيعُوا اللّهَ ). در مرحل__ه بع__د ، فرم__ان به پي__روى از پيامب__ر صلى الله عليه و آله مى دهد ، پيامب__رى كه معص__وم است و هرگز از روى ه__وى و ه__وس ، سخن نمى گويد ، پيامب__رى كه نماين__ده خدا در مي__ان م__ردم اس__ت و سخ__ن او سخ__ن خ___دا اس__ت و اي__ن منص__ب و م__وقعيّ__ت را خ_داون__د به او داده اس__ت .

در مرحله سوم فرمان به اطاعت از «اُولِى الاَْمْرِ» مى دهدكه از متن جامعه اسلامى برخاسته و حافظ دين و دنياى مردمند.

(10) پيامبر شناسى

5 _ لازم نيست شما به خدا درس بدهيد كه چگونه پيامبران و رسولان خويش را اعزام دارد و از ميان چه افرادى انتخاب كند ، زيرا « خداوند از همه بهتر مى داند رسالت خود را در كجا قرار دهد : اللّهُ اَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ ». روشن است رسالت نه ارتباط__ى به سن و مال دارد و نه به موقعيّ__ت قبايل ، بلكه شرط آن قبل از هرچيز آمادگى روحى ، پاك_ى ضمير ، سجاياى اصي_ل انسانى ، فكر بلن_د و انديش__ه قوى و بالاخره تقوى و پرهيزگارى فوق العاده اى در مرحله عصم_ت اس__ت .

مت___ن اصل_____ى

به سوى خدا است . (1)

چه راهى مستقيم تراز راهى است كه به مبدأ عالم هستى منتهى مى شود؟ چه راهى صاف تراز راهى است كه به خالق هستى مى رسد؟ سعادت واقعى ، سعادتى است كه خدا به آن دعوت مى كند و راه وصول به آن تنها راهى است كه او

1- 53 / ش___ورى .

پيامبر اسلام قبل از نبوّت چه آيينى داشت (11)

براى آن انتخاب كرده است .

در اين كه پيغمبرگرامى اسلام صلى الله عليه و آله قبل از بعثت هرگز براى بت سجده نكرد و از خط توحيد منحرف نشد ، شكى نيست و تاريخ زندگى او نيز به خوبى اين معنى را منعكس مى كند ، اما در اين كه بر كدام آيين بوده ، در ميان علما گفتگو است. بعضى او را پيرو آيين مسيح مى دانند ، چراكه قبل از بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله آيين رسمى و غير منسوخ آيين او بوده است. بعضى ديگر او را پيرو آيين ابراهيم مى دانند ، چراكه « شيخ الانبياء » و پدر پيامبران است و در بعضى از آيات قرآن آيين اسلام به عنوان آيين ابراهيم معرفى شده: «مِلَّةَ اَبيكُمْ اِبْراهيمَ » (78 / حج). بعضى نيز اظهار بى اطلاعى كرده و گفته اند : مى دانيم آيينى داشته ، اما كدام آيين ، بر ما روشن نيست. گرچه هر يك از اين اقوال وجهى دارد ، اما هيچ كدام مسلم نيست و مناسب تر از اين ها قول چهارمى است و آن اين كه: پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله شخصا برنامه خاصى از سوى خداوند داشته كه بر طبق آن عمل مى كرده و در حقيقت آيين مخصوص خودش بوده ، تا زمانى كه اسلام بر او نازل گشت . شاهد اين سخن حديثى است كه در نهج البلاغه آمده و در بالا

ذكر كرديم كه مى گويد: « خداوند از آن زمان كه رسول خدا از شير بازگرفته شد، بزرگ ترين فرشته اش را قرين وى ساخت، تا شب و روز او را به راه هاى مكارم و طرق اخلاق نيك سوق دهد ». مأموريت چنين فرشته اى دليل بر وجود يك برنامه اختصاصى است. شاهد ديگر اين كه در هيچ تاريخى نقل نشده است كه پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله در معابد يهود يا نصارى يا مذهب ديگر مشغول عبادت شده باشد، نه در كنار كفار در بت خانه بود و نه در كنار اهل كتاب در معابد آنان، در عين حال پيوسته

(12) پيامبر شناسى

خط و طريق توحيد را ادامه مى داد و به اصول اخلاق و عبادت الهى سخت پايبند بود. روايات متعددى نيز ، طبق نقل علامه مجلسى در بحارالانوار در منابع اسلامى آم_ده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله از آغاز عمرش مؤيد به روح القدس بود و با چنين تأييدى مسلما براساس الهام روح القدس عمل مى كرد .(1) « علامه مجلسى » شخصا معتقد است كه پيامبر صلى الله عليه و آله قبل از مقام رسالت داراى مقام نبوت بوده ، گاه فرشتگان با او سخن مى گفتند و صداى آن ها را مى شنيد و گاه در رؤياى صادقه به او الهام الهى مى شد و بعد از چهل سال به مقام رسالت رسيد و قرآن و اسلام رسما بر او نازل شد ، او شش دليل بر اين معنى ذكر مى كند كه بعضى از آن ها با آن چه در بالا آورديم ، هماهنگ است ( توضيح بيشتر را مى توانيد در جلد 18 بحارالانوار صفحه 288 به بعد مطالعه كنيد ) .

به دنبال اين بحث اين سؤال مطرح مى شود كه با توجه به

آن چه درباره ايمان و اعمال پيامبر صلى الله عليه و آله قبل از نبوت گفته شد، چرا در آيه 52 از همين سوره مى فرمايد: «ما كُنْتَ تَدْرى مَاالْكِتابُ وَ لاَالاْيمانُ: تو قبلاً نمى دانستى قرآن و ايمان چيست ». منظور اين است پيامبر صلى الله عليه و آله قبل از نزول ق_رآن و تشري_ع شريع_ت اسلام از جزئيات اين آيين و محتواى قرآن خبر نداشت .اما در مورد « ايمان » با توجه به اين كه بعد از « كتاب » ذكر شده و با توجه به جمله هايى كه بعد از آن در آيه آمده ، روشن مى شود كه منظور « ايمان به محتواى اين كتاب آسمانى » است ، نه ايمان به طور مطلق ، بنابراين تضادى

1- « بح_______ار الان______وار » ، جل__د 18 ، صفح_______ه 288 .

پيامبر اسلام قبل از نبوّت چه آيينى داشت (13)

با آن چه گفته شد ، ندارد و نمى تواند دستاويزى براى بيماردلانى كه مى خواهند نفى ايمان به طور مطلق از پيامبر كنند و حقاي_ق تاريخى را ناديده بگيرند ، بوده باشد .

تازه مسلمانان ، بعداز جنگ اُحُد خطور مى كرد ، كه چرا ما بايداين همه گرفتار مشكلات و مصائب شويم ؟ قرآن به آن ها مى گويد : « خداوند برمؤمنان منّت گذارد ( نعمت بزرگى بخشيد ) هنگامى كه درميان آن ها پيامبرى ب_رانگيخت : لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اِذْ بَعَثَ فيهِمْ رَسُولاً ». بنابراين اگر در اين راه ، متحمّل خسارت هايى شده ايد ، فراموش نكنيد كه خداوند ، بزرگ ترين نعمت را در اختيار شما گذاشته ، پيامبرى مبعوث

1- 164 / آل عمران .

(14) پيامبر شناسى

كرده كه شما را تربيت مى كند و از گمراهى هاى آشكار بازمى دارد . هر اندازه براى حفظ اين نعمت بزرگ ، تلاش كنيد و هر بهايى بپردازيد باز هم ناچيز است. جالب توجّه اين كه ذكر اين نعم__ت با جمله « لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ : خداوند بر مؤمنان منّت گذارد » شروع شده است كه شايد در بدو نظر تصوّر شود نازيبا است ، ولى هنگامى كه به ريشه اصلى لغت « منّت » بازمى گرديم مطلب كاملاً روشن مى شود ، توضيح اين كه همان طور كه راغب در كتاب مفردات مى گويد : اين كلمه در اصل از « مَنَّ » به معنى سنگ هايى است كه با آن وزن مى كنند و به همين دليل هر نعمت سنگين و گرانبهايى را «مِنّت» مى گويند كه اگر جنبه عملى داشته باشد يعنى كسى عملاً نعمت بزرگى به ديگرى بدهد كاملاً زيبا و ارزنده است و اما اگر كسى كار كوچك خود را با سخن ، بزرگ كند و به رخ افراد بكشد كارى است بسيار زشت ، بنابراين منّتى كه نكوهيده است به معنى بزرگ شمردن نعمت ها در گفتار است اما منّتى

كه زيبنده است همان بخشيدن نعمت هاى بزرگ است. خداوند در آيه فوق مى گويد : پروردگار بر مؤمنان منّت گذارد يعنى نعمت بزرگى عملاً در اختيار آن ها نهاد. اما اين كه چرا تنها نام مؤمنان برده شده درحالى كه بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله براى هدايت عموم بشر است ، به خاطر اين است كه از نظر نتيجه و تأثير ، تنها مؤمنان هستند كه از اين نعمت بزرگ استفاده مى كنند و آن را عملاً به خود اختصاص مى دهند. سپس مى فرمايد : يكى از مزاياى اين پيامبر صلى الله عليه و آله اين است كه : « او از جنس خود آن ها و از نوع بشر است : مِنْ اَنْفُسِهِمْ ». نه از جنس فرشتگان و مانند آن ها تا احتياجات و نيازمندى هاى بشر را دقيقا درك كند و دردها و مشكلات و مصائب و مسايل زندگى آن ها را لمس نمايد و با توجه به آن به تربيت آن ها اقدام كند ، به علاوه مهمترين قسمت برنامه

بعثت پيامبر اكرم بزرگترين نعمت خداوند (15)

تربيتى انبياء تبليغات عملى آن ها است به اين معنى كه اعمال آن ها بهترين سرمشق و وسيله تربيت است زيرا با « زبان عمل » بهتر از هر زبانى مى توان تبليغ كرد و اين در صورتى امكان پذير است كه تبليغ كننده از جنس تبليغ شونده باشد با همان خصايص جسمى و با همان غرايز و ساختمان روحى اگر پيامبران مثلاً از جنس فرشتگان بودند اين سؤال براى مردم باقى مى ماند كه اگر آن ها گناه نمى كنند آيا به خاطر اين نيست كه شهوت و غضب و نيازها و غرايز گوناگون بشرى ندارند و به اين ترتيب برنامه تبليغات عملى آن ها تعطيل مى شد لذا پيامبران از

جنس بشر انتخاب شدند با همان نيازها و غرايز تا بتوانند سرمشقى براى همگان باشند. سپس مى گويد : اين پيامبر صلى الله عليه و آله سه برنامه مهم را درباره آن ها اجرا مى كند نخست «خواندن آيات پروردگار» بر آن ها و آشنا ساختن گوش ها و افكار با اين آيات : ( يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ ) . و ديگر «تعليم» ، يعنى وارد ساختن اين حقايق در درون جان آن ها و به دنبال آن «تزكيه» نفوس و تربيت اخلاقى و انسانى ( وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ). از آن جا كه هدف اصلى و نهايى تربيت است ، در آيه ، قبل از تعليم ذكر شده ، در حالى كه از نظر تربيت طبيعى ، تعليم بر تربيت مقدّم است. جمعيّتى كه از حقايق انسانى به كلى دورند به آسانى تحت تربيت قرار نمى گيرند بلكه بايد مدّتى گوش هاى آن ها را با سخنان الهى آشنا ساخت و وحشتى را كه قبلاً از آن داشتند از آن ها دور كرد ، سپس وارد مرحله تعليم اصولى شد و به دنبال آن محصول تربيتى آن را گرفت. اهميّت يك نعمت بزرگ آنگاه روشن مى شود كه زمان برخوردارى از آن را با زمان هاى قبل مقايسه كنيم و فاصله آن دو را بيابيم ، قرآن در جمله فوق مى گويد :نگاهى به دوران قبل از اسلام بكنيد و ببينيد درچه حال و روزى بوديد و از كجا به

(16) پيامبر شناسى

كج__ا رسيدي__د ( وَ اِنْ كانُ__وا مِنْ قَبْ__لُ لَف__ى ضَ__لالٍ مُبي__نٍ ). جال__ب توج__ه اين كه ق__رآن از وض__ع دوران جاهليّ__ت به « ضَلالٍ مُبينٍ : گمراهى آشك__ار » تعبير كرده است زيرا : ضلال و گمراهى انواع و اقسامى دارد

، بعضى از وسايل گمراهى طورى است كه انسان به آسانى نمى تواند باط__ل بودن آن ها را بفهم__د و گاهى چنان اس__ت كه هركس مختصر عق__ل و شعورى داشته باشد، فورى پى به آن مى ب__رد. مردم دنيا به ويژه مردم جزيرة العرب در زمان بعثت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در ضلال__ت و گمراه__ى روشن__ى بودند ، سيه روزى و بدبختى ، جهل و نادانى و آلودگى هاى گوناگون معن__وى در آن عص__ر ، تمام نق__اط جه__ان را ف__راگرفت__ه ب__ود و اين وض__ع نابس__ام__ان بر كس__ى پوشي__ده نب__ود .

برخاسته و باغ سرسبزى است كه از دل كوير سرب_رآورده و اين خود معجزه اى است آشكار و سندى است روشن برحقانيت او. در آيه فوق هدف از اين بعثت را در سه امر به شرح زير خلاصه كرده است:

_ جنبه مقدماتى دارد و آن تلاوت آيات الهى است .

_ ته___ذي_________ب و ت___زكي_________ه نف_________وس .

_ تعلي______م كت______________اب و حكم_______________ت .

دو مورد اخير ، دو هدف بزرگ و نهايى را تشكيل مى دهد. آرى پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است كه انسان ها را هم در زمينه علم و دانش و هم اخلاق و عمل ، پرورش دهد تا به وسيله اين دو بال بر اوج آسمان سعادت پرواز كنند و مسير الى اللّه را پيش گيرند و به مقام قرب او نايل شوند. اين نكته نيز شايان توجه است كه در بعضى از آيات قرآن « تزكي_ه » مقدم بر « تعلي_م » و در بعضى « تعلي_م » مقدم بر « تزكي_ه » شمرده شده ، يعنى از چهار مورد در سه مورد تربيت بر تعليم مقدم است و در يك مورد تعليم بر تربيت مقدم. اين تعبير ضمن اين كه نشان مى دهد اين دو امر در يكديگر تأثير متقابل دارند ( اخلاق زاييده علم است همان گونه كه علم زاييده اخلاق است ) اصالت تربيت را مشخص مى سازد ، البته منظور

(18) پيامبر شناسى

علوم حقيقى است نه اصطلاحى در لباس علم. « حِكْمَ_ة » در اص_ل به معنى " منع كردن به قصد اصلاح" است ، بنابراين مفهوم آن دلايل عقلى است و از اين جا روشن مى شود كه ذكر « كِت_اب » و « حِكْمَ_ة » پشت سر يكديگر مى تواند اشاره به دو سرچشمه بزرگ شناخت يعنى « وحى » و « عقل »

بوده باشد ، يا به تعبير ديگر احكام آسمانى و تعليمات اسلام در عين اين كه از وحى الهى سرچشمه مى گيرد با ترازوى عقل قابل سنجش و درك مى باشد ( منظور كليات احكام است ). و اما « ضَلالٍ مُبينٍ » ( گمراهى آشكار ) كه در ذيل آيه به عنوان سابقه قوم عرب بيان شده ، اشاره سربسته و پرمعنايى است به عص_ر جاهليت كه گمراهى بر سراسر جامعه آن ها حكمفرما بود ، چه گمراهى از اين بدتر و آشكارتر كه بت هايى از سنگ و چوب با دست خود مى تراشيدند ، پرستش مى كردند و در مشكلات خود به اين موجودات بى شعور پناه مى بردند. دختران خود را با دست خويش زنده به گور مى كردند ، سهل است به اين عمل فخر و مباهات نيز مى كردند كه نگذارديم ناموسمان به دست بيگانگان بيفتد. مراسم نماز و نيايش آن ها كف زدن و سوت كشيدن در كنار خانه كعبه بوده و حتى زنان به صورت برهنه مادرزاد بر گِرد خانه خدا طواف مى كردند و آن را عبادت مى شمردند. انواع خرافات و موهومات بر افكار آن ها حاكم بود و جنگ و خونريزى و غارتگرى مايه مباهاتشان ، زن در ميان آن ها متاع بى ارزشى بود كه حتى روى آن قمار مى زدند و از ساده ترين حقوق انسانى محروم بود ، كينه ها و عداوت ها را پدران به ارث به فرزندانشان منتقل مى كردند و به همين دليل خونريزى و كُشت و كُشتار يك امر عادى محسوب مى شد. آرى پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و آن ها را از اين ضلال مبين به بركت كتاب و حكمت نجات داد و تعليم و تربيت نمود و به راستى نفوذ

اهداف سه گانه

بعثت پيامبر (19)

در چني__ن جامع__ه گم__راه__ى خ__ود يك___ى از دلاي__ل عظم_ت اس__لام و معج_زه آشك___ار پيامب__ر ب__زرگ م__ا اس___ت .

وَ اخَرينَ مِنْهُمْ لَمّا يَلْحَقُوا بِهِمْ وَ هُوَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ

و رس____ول ب__ر گ__روه ديگ____رى ك____ه هن__وز ب__ه آن ه__ا ملح___ق نش__ده ان__د و او ع___زي__ز و حكي___م اس___ت .(1)

پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله تنها مبعوث به اين قوم «اُمّى» نبود ، بلكه دعوتش همه جهانيان را دربرمى گيرد. اقوام ديگرى كه بعد از ياران پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله پا به عرصه وجود گذاردند ، در مكتب تعليم و تربيت پيامبر صلى الله عليه و آله پرورش يافتند و از سرچشم__ه زلال ق__رآن و سن__ت محم__دى صلى الله عليه و آله سيراب گشتند ، آرى آن ها نيز مشم__ول اين دعوت بزرگ بودن__د. به اي__ن ترتيب آيه فوق تمام اقوامى را كه بع__د از صحابه پيامب__ر صلى الله عليه و آله به وج__ود آمدند از عرب و عجم شامل مى شود ، در حديثى مى خوانيم ؛ هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله اين آيه را تلاوت فرمود ، سؤال كردند : « اين ها چه كسانى هستند » ؟ پيامبر صلى الله عليه و آله دس__ت خود را بر شان__ه سلمان گ__ذارد و فرمود : « لَوْ كانَ الاْيمانُ فِى الثُّرَيّا لَن_الَتْهُ رِج_الٌ مِنْ ه_ؤُلاءِ : اگر ايمان در ثريا ( ست__اره دوردست__ى كه در اين زمين__ه ضرب المثل است ) باشد ، مردانى از اين گروه ( ايرانيان ) به آن دست مى يابند » .

1- 3 / جمع______ه .

(20) پيامبر شناسى

شده است به ما هم داده شود، خداوند آگاه تراست كه رسالت خويش را كجا قراردهد به زودى كسانى كه مرتكب گناه شدند ( و براى حفظ موقعيّت خود مردم را از راه حق منحرف ساختند ) گرفتار حقارت در پيشگاه خدا و عذاب شديد در مقابل مكر ( و فريب و نيرنگى ) كه داشتند، مى شوند .(1)

« اِجْرام » از ماده « جُرْم » در اصل به معنى قطع كردن است و از آن جا كه افراد گنه كار پيوندها را قطع مى كنند و خود را از اطاعت فرمان خدا جدا مى سازند اين كلمه به « گناه » نيز اطلاق شده است و در آن اشاره لطيفى به اين حقيقت است كه هر انسانى در ذات خود پيوندى با حق و پاكى و عدالت دارد و آلودگى به گناه در واقع جدايى از اين فطرت الهى است. مثل اين كه احراز مقام رسالت و رهبرى خلق به سنّ و مال است و يا به رقابت هاى كودكانه قبايل و خدا نيز موظّف است كه رعايت اين رقابت هاى مضحك و بى اساس را بكند و بر آن صحّه بگذارد ، رقابت هايى كه از نهايت

1- 124 / انعام .

انتخاب پيامبر به دست خداست (21)

انحطاط فكرى و عدم درك مفهوم نبوّت و رهبرى خلق سرچشمه مى گيرد. قرآن پاسخ روشنى به آن ها مى دهد و مى گويد لازم نيست شما به خدا درس بدهيد كه چگونه پيامبران و رسولان خويش را اعزام دارد و از ميان چه افرادى انتخاب كند ، زيرا « خداوند از همه بهتر مى داند رسالت خود را در كجا قرار دهد : اللّهُ اَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ ». روشن است رسالت نه ارتباطى به سن و مال دارد و

نه به موقعيّت قبايل ، بلكه شرط آن قبل از هرچيز آمادگى روحى ، پاكى ضمير ، سجاياى اصيل انسانى ، فكر بلند و انديشه قوى و بالاخره تقوى و پرهيزگارى فوق العاده اى در مرحله عصمت است و وجود اين صفات مخصوصا آمادگى براى مقام عصمت چيزى است كه جز خدا نمى داند و چه قدر فرق است ميان اين شرايط و ميان آن چه آن ها فكر مى كردند. جانشين پيامبر صلى الله عليه و آله نيز تمام صفات و برنامه هاى او را ، به جز وحى و تشريع ، دارد يعنى هم حافظ شرع و شريعت است و هم پاسدار مكتب و قوانين او و هم رهبر معنوى و مادّى مردم ، لذا بايد او هم داراى مقام عصمت و مصونيّت از خطا و گناه باشد تا بتواند رسالت خويش را به ثمر برساند و رهبرى مطاع و سرمشقى مورد اعتماد گردد. و به همين دليل انتخاب او نيز به دست خدا است و خدا مى داند اين مقام را در چه جايى قرار دهد نه خلق خدا و نه از طريق انتخاب مردم و شورى. و در آخر آيه سرنوشتى را كه در انتظار اين گونه مجرمان و رهبران پر ادعاى باطل است بيان كرده مى گويد : « به زودى اين گنه كاران به خاطر مكر و فريبى كه براى گمراه ساختن مردم به كار زدند ، گرفتار كوچكى و حقارت در پيش گاه خدا و عذاب شديد خواهند شد : سَيُصيبُ الَّذينَ اَجْرَمُوا صَغارٌ عِنْدَ اللّهِ وَ عَذابٌ شَديدٌ بِما كانُوا يَمْكُرُونَ ». اين خودخواهان مى خواستند با كارهاى خلاف خود موقعيّت و

(22) پيامبر شناسى

بزرگى خويش را حفظ كنند ولى خدا آن هارا آن چنان «تحقير» خواهدكرد كه دردناك ترين شكنجه هاى

روحى را احساس كنند،به علاوه چون سر و صداى آن هادر راه باطل زياد و تلاش آن ها «شديد» بودكيفر و عذاب آن ها نيز «شديد» و پر سر و صدا خواهد بود.

اطاعت از خداوند ، مقتضاى خالقيّت و حاكميّت ذات او است ، ولى اطاعت از پيامبر صلى الله عليه و آله مولود فرمان پروردگاراست و به تعبير ديگر خداوند واجب الاطاعة بالذّات است و پيامبر واجب الاطاعة بالغير و شايد تكرار « اَطيعُوا » در آيه اشاره به همين موضوع يعنى تفاوت دو اطاعت داد (اَطيعُواالرَّسُولَ). و در مرحله سوم فرمان به اطاعت از « اُولِى الاَْمْرِ » مى دهد كه از متن جامعه اسلامى برخاسته و حافظ دين و دنياى مردمند .

درباره اين كه منظ__ور از اُوْلُواالاَْمْر چيس__ت در ميان مفسّ__ران اسلام سخ__ن بسيار اس__ت كه مى توان آن را در چن__د جمل___ه خلاص____ه كرد :

_ جمعى از مفسّران اهل تسنّن معتقدند كه منظور از «اُوْلُواالاَْمْر» زمامداران و حكام و مصادر امورند، در هر زم__ان و در ه__ر محي__ط و هي__چ گون__ه استثن__اي__ى ب__راى آن قاي__ل نش__ده ان__د و نتيج__ه آن اين اس__ت كه مسلم__ان__ان م__وظّ__ف باشن__د از ه__ر حكومت__ى ب__ه هر شك__ل پي__روى كنن__د ، حت__ى اگ__ر حكوم__ت مغ__ول باش__د .

_ بعضى ديگر از مفسّران مانند نويسنده تفسير « المَنار » و تفسير « فى ظِلال الْقُرْآن » و بعضى ديگر معتقدند كه

(24) پيامبر شناسى

منظور از اولواالامر نمايندگان عموم طبقات ، حكام و زمامداران و علماء و صاحب منصبان در تمام شئون زندگى مردم هستند ، اما نه به طور مطلق و بدون قيد و شرط بلكه اطاعت آن ها مشروط به اين است كه برخلاف احكام و مقرّرات اسلام نبوده باشد .

_ به عقيده بعضى ديگر منظور از « اولواالامر » زمامداران معنوى و فكرى يعنى علماء و دانشمندانند ، دانشمندانى كه عادل باشند و به محتويات كتاب و سنّت آگاهى كامل داشته باشند .

_ بعضى

از مفسّ__ران اهل تسنّن معتقدن__د كه منظ__ور از اين كلم__ه منحصرا خلفاى چهارگان__ه نخستين هستند و غي__ر آن ه__ا را شام__ل نمى ش__ود و بناب__راي__ن در اعص__ار ديگ__ر اُوْلُ__ى الاَْمْ__ر وج__ود خارج__ى نخ_واه_د داش__ت .

_ بعض__ى ديگ___ر از مفسّ__ران، اول__واالام____ر را ب___ه معن__ى صح__اب___ه و ي__اران پي__امب__ر صلى الله عليه و آله م__ى دانن____د.

_ احتم__ال ديگرى كه در تفسي__ر اولواالام__ر گفته ش__ده اين اس_ت ك__ه منظ__ور فرمانده__ان لشك__ر اسلامن__د .

_ همه مفسران شيعه در اين زمينه اتفاق نظر دارند كه منظور از « اولواالامر » امامان معصوم عليهم السلام مى باشند ، كه رهبرى مادّى و معنوى جامعه اسلامى ، در تمام شئون زندگى از طرف خداوند و پيامبر صلى الله عليه و آله به آن ها سپرده شده است و غير آن ها را شامل نمى شود و البتّه كسانى كه از طرف آن ها به مقامى منصوب شوند و پستى را در جامعه اسلامى به عهده بگيرند ، با شروط معينى اطاعت آن ها لازم است نه به خاطر اين كه اولواالامرند، بلكه به خاطر اين كه نمايندگان اولواالام__ر مى باشند. اكنون به بررسى تفاسي__ر فوق به طور فش__رده مى پردازيم:

پيروى از پيامبر (25)

شك نيست كه تفسيراوّل به هيچ وجه با مفهوم آيه و روح تعليمات اسلام سازگار نيست و ممكن نيست كه پيروى از هر حكومتى بدون قيد و شرط در رديف اطاعت خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله باشد و به همين دليل علاوه بر مفسّران شيعه ، مفسّران بزرگ اهل تسنّن نيز آن را نفى كرده اند .و امّا تفسير دوم با اطلاق آيه شريفه سازگار نيست ، زيرا آيه اطاعت اولواالامر را بدون قيد و شرط لازم و واجب شمرده است. تفسير سوم يعنى تفسير اولواالامر به علماء و دانشمندان عادل و آگاه از كتاب و سنّت نيز با اطلاق آيه سازگار

نيست ، زيرا پيروى از علماء و دانشمندان ، شرايطى دارد از جمله اين كه گفتار آن ها برخلاف كتاب و سنّت نباشد . بنابراين اگر آن ها مرتكب اشتباهى شوند ( چون معصوم نيستند و اشتباه مى كنند ) و يا به هر علّت ديگر از حقّ منحرف شوند ، اطاعت آن ها لازم نيست ، در صورتى كه آيه اطاعت اولواالامر را به طور مطلق ، همانند اطاعت پيامبر صلى الله عليه و آله لازم شمرده است، به علاوه اطاعت از دانشمندان در احكامى است كه از كتاب و سنّت استفاده كرده اند بنابراين چيزى جز اطاعت خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله نخواهد بود و نيازى به ذكر ندارد. تفسير چهارم ( منحصر ساختن به خلفاى چهارگانه نخستين ) مفهومش اين است كه امروز مصداقى براى اولواالامر در ميان مسلمانان وجود نداشته باشد و به علاوه هيچ گونه دليلى براى اين تخصيص در دست نيست. تفسير پنجم و ششم يعنى اختصاص دادن به صحابه و يا فرماندهان لشكر نيز همين اشكال را دارد يعنى هيچ گونه دليلى بر اين تخصيص در دست نيست. جمعى از مفسّران اهل تسنّن مانند «مُحمّد عَبْدُه» دانشمند معروف مصرى به پيروى از بعضى كلمات مفسّر معروف «فخر رازى» خواسته اند، احتمال دوم (اولواالامر همه نمايندگان طبقات مختلف جامعه اسلامى اعم از علماء، حكام و نمايندگان

(26) پيامبر شناسى

طبقات ديگر است ) را به چند قيد و شرط بپذيرند، از جمله اين كه مسلمان باشد ( آن چنان كه از كلمه « مِنْكُمْ » در آيه استفاده مى شود ) و حكم آن ها برخلاف كتاب و سنّت نباشد و از روى اختيار حكم كنند نه اجبار و موافق با مصالح مسلمين حكم نمايند و از مسايلى سخن گويند كه حقّ دخالت در آن

داشته باشند ( نه مانند عبادات كه مقررّات ثابت و معينى در اسلام دارند ) و در مسأله اى كه حكم مى كنند ، نصّ خاصّى از شرع نرسيده باشد و علاوه بر همه اين ها به طور اتّفاق ، نظر بدهند. و از آن جا كه آن ها معتقدند مجموع امّت يا مجموع نمايندگان آن ها گرفتار اشتباه و خطا نمى ش__ود و به عبارت ديگر مجم__وع امّت معصومن__د ، نتيج__ه اين شروط آن مى شود كه اطاع_ت از چنين حكمى به طور مطلق و بدون هيچ گونه قي__د و شرط همانن__د اطاعت از پيامب__ر صلى الله عليه و آله لازم مى باش__د ، ( و نتيج__ه اين سخن حجّ__ت ب__ودن « اجم____اع » اس__ت ) ول__ى باي__د ت_وجّ__ه داش__ت كه اي__ن تفسي__ر ني__ز اشك__الات متع__دّدى دار ، زي__را :

اوّلاً : اتّفاق نظر در مسايل اجتماعى در موارد بسيار كمى روى مى دهد و بنابراين يك بلاتكليفى و نابسامانى در غالب شئ__ون مسلمي__ن به ط__ور داي__م وج__ود خواه__د داش__ت و اگ__ر آن ه__ا نظري__ه اكثريّ__ت را بخواهن__د و بپذيرن__د ، اين اشك__ال پيش مى آيد كه اكثريّ__ت هيچ گاه معص__وم نيست و بنابراي__ن اطاعت از آن به ط__ور مطلق لازم نمى باش__د .

ثانيا : در علم اصول ثابت شده ، كه هيچ گونه دليلى برمعصوم بودن « مجموع امّت » منهاى وجود امام معصوم ، در دست نيست.

ثالثا : يكى از شرايطى كه طرفداران اين تفسير ذكر كرده بودند اين بود كه حكم آن ها برخلاف كتاب و سنّت نباشد ،

پيروى از پيامبر (27)

بايد ديد تشخيص اين موضوع كه حكم ، مخالف سنّت است يا نيست با چه اشخاصى است ، حتما با مجتهدان و علماى آگاه از كتاب و سنّت است و نتيجه اين سخن آن خواهد بود كه

اطاعت از اولواالامر بدون اجازه مجتهدان و علماء جايز نباشد، بلكه اطاعت آن ها بالاتر از اطاعت اولواالامر باشد و اين با ظاهر آيه شريفه سازگار نيست. درست است كه آن ها علماء و دانشمندان را نيز جزو اولواالامر گرفته اند ، ولى در حقيقت مطابق اين تفسير علماء و مجتهدان به عنوان ناظر و مرجع عالى تر از ساير نمايندگان طبقات شناخته شده اند نه مرجعى در رديف آن ها ، زيرا علماء و دانشمندان بايد بركار ديگران از نظر موافقت با كتاب و سنّت نظارت داشته باشند به اين ترتيب مرجع عالى آن ها خواهند بود و اين با تفسير فوق سازگار نيست. بنابراين تفسير فوق از جهات متعدّدى مواجه با اشكال است: و تنها تفسيرى كه از اشكالات گذشته سالم مى ماند تفسير هفتم يعنى تفسير اولواالامر به رهبران و امامان معصوم است ، زيرا اين تفسير با اطلاق وجوب اطاعت كه از آيه فوق استفاده مى شود كاملاً سازگار است ، چون مقام « عصمت » امام ، او را از هرگونه خطا و اشتباه و گناه حفظ مى كند و به اين ترتيب فرمان او همانند فرمان پيامبر صلى الله عليه و آله بدون هيچ گونه قيد و شرطى واجب الاطاعة است و سزاوار اس_ت كه در رديف اطاع_ت او قرار گيرد و حتى بدون تكرار « اَطيعُوا» عط__ف بر «رَسُولَ» شود. از مجموع بيانات فوق نتيج__ه مى گيريم كه آيه شريفه تنها رهبرى پيشوايان معصوم كه جمعى از امّت را تشكيل مى دهند اثبات مى كند .

(28) پيامبر شناسى

آنان وجود نداشت به تدريج جوامع و طبقات پديد آمد و اختلافات و تضادهايى در ميان آنها پيدا شد در اين حال) خداوند پيامبران را برانگيخت تا مردم را بش__ارت و بيم دهند و كتاب آسمان__ى كه به سوى حق دعوت مى كرد با آنها نازل نمود تا در ميان مردم در آنچه اخت__لاف داشتن__د داورى كند». (1)

آيه شريفه به دو نوع اختلاف اشاره مى كند: اختلاف اوليه و طبيعى كه جوامع اوليه به موازات پيچيدگى، دستخوش آن شد و اختلافات ثانويه و غيرطبيعى بر سر قانون و تفسير آن. مسلما هر دو اختلاف نياز به معيار و موازينى براى احقاق حق و عدالت دارد. اگر پيامبران عليهم السلام گذشته آمدند تا در كنار فعاليت هاى عقيدتى و فرهنگى موازينى براى رفع اختلافات عرضه كنند، پيامبراسلام صلى الله عليه و آله هم مى آمدتا همچون پيامبران گذشته بين مردم عمل نمايد و راه آنان را ادامه دهد.

1- 213 / بقره .

اهداف عام و خاص بعثت پيامبر اعظم از نگاه قرآن كريم (29)

پيامبران و تثبيت پايگاه آنان با بينات و دادن كتاب و ميزان به آنها، عبارت از قيام مردم به قسط و عدل است يعنى ثمره تلاش پيامبران بايد اين باشدكه مردم به رشد و كمال عقلانى و قانون گرايى و عدالت خواهى برسند.

نيروه__اى بازدارن__ده

1- 36 / نح_______ل .

اهداف عام و خاص بعثت پيامبر اعظم از نگاه قرآن كريم (31)

از خير و نيك__ى برحذر مى دارن__د و به پرستش خدا دع__وت مى كنند و اين، يعن__ى، بهسازى و تصحي__ح در اعتق__ادات و ب__اوره__ا و نش__ان دادن معب__ود واقع__ى و حقيق__ى ب__ه ج__اى معب__وده__اى دروغين__ى كه م__ردم مى پرستي__دن__د.

بر آنها بخوان هنگامى كه هركدام كارى براى تقرب (به خدا) انجام داده اند اما از يكى پذيرفته شد

1- 2 / جمع__________ه .

اهداف خاص بعثت (33)

و از ديگرى پذيرفته نشد (برادرى كه عملش مردود شده بود به برادر ديگر) گفت هر آينه من تو را خواهم كشت! (برادر ديگر) گفت (من چه گناهى دارم؟ زيرا) خدا تنها از پرهيزكاران مى پذيرد». (1)

خداون__د به پيامبر صلى الله عليه و آله فرمان مى ده__د كه حادثه اى را كه بي__ن دو فرزن__د حضرت آدم عليه السلام اتف__اق افت__اد براى مردم بخوان__د زيرا درس ه__اى فراوان روانشناسان__ه، جامع__ه شناسان__ه، اخلاق__ى و تاريخ_ى مى توان از آن آموخت.

از همي__ن قبي__ل (استعم__ال ت__لاوت در م__ورد بيان حوادث تاريخ__ى) است ذكر داست__ان حضرت ابراهي__م عليه السلام (69 / شعراء) و حض__رت نوح عليه السلام (71 / يونس) كه در ق__رآن آمده است.

گاه نيز منظور از تلاوت آيات، همان خواندن آيات لفظى (قرآن) براى مردم است. (15 / يونس) تلاوت آياتى كه از اهداف بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله بيان شده گسترده تر از آيات لفظى (يعنى قرآن) است و شامل ذكر حوادث تاريخى كه بر انبياء و ديگران گذشت_ه و شرح و بيان آيات تكوينى نيز مى شود (164 / بقره).

او كسى است كه در ميان جمعيت درس نخوانده رسولى از خودشان برانگيخت كه آياتش را بر آنها بخواند و آنها را تزكيه كند و به آنان كتاب(قرآن)و حكمت بياموزد اگرچه پيش ازآن در گمراهى آشكار بودند».(1)

تزكيه كردن و فراهم ساختن اسباب رشد و بالندگى در شيوه اى خاص منحصر نيست بلكه از راه هاى گوناگون و به تناسب حال مى توان به تزكيه پرداخت مثل پند و اندرز دادن، گرفتن زكات، بيان قوانين اجتماعى و محدود كردن افراد در چارچوب قوانين و... از شيوه هاى تزكيه است. به عنوان مثال قرآن پرداخت زكات را مايه پاكيزگى شمرده و فرموده است: «خُذْ مِنْ اَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكّيهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ اِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَ اللّهُ سَميعٌ عَليمٌ: از اموال آنها صدقه اى (به عنوان زكات) بگير تا به وسيله آن آنها را پاك سازى و پرورش دهى و به هنگام گرفتن زكات براى آنها دعا كن كه دعاى تو مايه آرامش آنهاست». (2) يا اينكه رعايت عفاف و پاكدامنى را باعث پاكى و بالندگى مى داند: «قُلْ لِلْمُؤْمِنينَ يَغُضُّوا مِنْ اَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوافُروُجَهُمْ ذلِكَ اَزْكى لَهُمْ اِنَّ اللّهَ خَبيرٌ بِما يَصْنَعُونَ: به مؤمنان بگو چشم هاى خود را از (نگاه نامحرمان) فرو گيرند و عفاف (دامن خود) را حفظ كنيد اين براى آنان پاكيزه تر است، خداوند به آنچه انجام

1- 2 / جمعه .

2- 103 / توبه .

اهداف خاص بعثت (35)

م__ى دهن__د آگ__اه اس___ت». (1)

اين مسأله مى داند. (3 / جمعه).

آم__وزش يك كتاب منحص__ر در اين نيست كه طريق نوشت__ن يا خواندن آن را تعلي__م دهند روش__ن است كه پيامب__ر صلى الله عليه و آله چنين كارى نكرد زيرا خود از سواد خواندن و نوشتن بى بهره بود بلكه اضافه بر آن شامل آموزش شفاه__ى نيز مى شود، بنابراين پيامب__ر آيات قرآن را كه از حف__ظ داشت بر م_ردم مى خواند و برايشان توضيح مى داد.

خداوند هدف

1- 17 / قمر .

اهداف خاص بعثت (37)

از آسان و روان بودن قرآن را پندپذيرى و تذكر مى داند.

در جاى ديگر مى فرمايد: «اِلاّ تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشى: ما قرآن را بر تو نازل نكرديم كه به زحمت افتى، آن را فقط براى ي__ادآورى كسان_ى كه (از خدا) مى ترسند نازل ساختيم».(1)

كنند و اين بدان جهت است كه اديان گذشته براى مخاطب و زمان خاصى فرستاده شده اند و قابليت جاودانگى را نداشته اند ضمن آنكه با گذشت زمان اديان قبل از اسلام دچار تحريف شده اند.

ب_____راى غلب__________ه س_______ه معن___________ى متص___________وّر اس____________ت:

1 _ غلب__ه نظام__ى و سياس__ى: يعن__ى اس__لام بعد از ظه__ورش شروع به گست__رش كرده و پيروان تم__ام اديان را از طريق نظامى زير پرچم خود درآورده باشد. اگر منظ__ور از غلب__ه اين باشد مسلم__ا هنوز تحق__ق پيدا نك__رده است.

1- 33 / توبه .

اهداف خاص بعثت (39)

2 _ غلبه منطق و استدلال: يعنى اسلام از چنان منطق و استدلال قوى برخوردار است كه مى تواند صاحبان اديان ديگر رابه هنگام بحث و گفتگومغلوب سازد.اگر منظور اين باشد. اين هدف ازهمان آغازتحقق پيداكرده است و تاحال ادامه داشته و در آين__ده هم ادام_ه خواهد داشت.

3 _ غلبه محتوايى: يعنى اسلام از لحاظ محتوايى به صورتى است كه داراى جاذبه است و دل و جان انسان را آرامش مى بخشد و رضايت درونى او را تأمين مى كند. مجموعه عقايد احكام و اخلاق آن از هماهنگى و انسجام و جامعيت و جاذبه برخوردار است كه با آمدنش هر دين ديگر جاذبه خود را از دست مى دهد و به عبارت ديگر اسلام دينى است كه به نيازهاى فطرى و اساسى انسان تكيه دارد. دينى فرامليتى و فرامنطقه اى است لذا دير يا زود تعاليم اسلام و ارزش هاى آن خواسته يا ناخواسته، اعلام شده يا نشده مورد قبول همه انسان ها واقع مى شود و ديگر اديان ناچارند خود را بر آن منطبق سازند.

بين يهود و نصارى جنگ مذهبى وجود داشت هيچ كدام ديگرى را قبول نداشت و همچنين بين پيروان يك دين هم اختلاف نظرهايى وجود

داشت. يكى از اهداف بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله و نزول قرآن تبيين حق براى پيروان گذشته جهت رفع اختلاف مى باشد: «وَ ما اَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ اِلاّ لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِى اخْتَلَفُوا فيهِ وَ هُدًى و رَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ: ما قرآن را بر تو نازل نكرديم مگر براى اينكه آنچه را در آن اختلاف دارند براى آنها روشن كنى و (اين قرآن) مايه هدايت و رحمت است براى قوم__ى كه ايم___ان مى آورن__د».

(40) پيامبر شناسى

در پايان يادآورى اين نكت__ه لازم است كه اه__داف برشمرده، در يك رتب__ه و درجه قرار ندارن__د بلكه بعض__ى از آنها هدف يا اهداف برترن__د مثل تزكيه، برق__رارى عدالت و بعض__ى هم جنبه مقدمات__ى دارند كه راه را براى وص__ول به اهداف برتر آم__اده مى سازن__د مانند تبشي__ر، انذار، تذك__ر، تبليغ و آموزش كتاب (مركز فرهنگ و معارف قرآن). (1)

سؤالات درس اول

1 _ آيي__ن پي____امب__ر اس___لام قب____ل از نب__وت چ_____ه ب____ود ؟

2 _ منظور از آيه «ماكُنْتَ تَدْرى مَاالْكِت_ابُ وَ لاَالاْيم__انُ» چيست ؟

3 _ رئوس برنامه سه گانه پيامبر را پس از مبعوث شدن نام ببريد.

4 _ اهداف سه گانه بعثت پيامبر را با استفاده از آيه شريفه «هُوَ الَّذى بَعَثَ فِى الاُْمِّيّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ...» شرح دهيد.

5 _ درب___اره «اُولِ__ى الاَْمْ__ر» در آي__ه «اَطيعُ__وا اللّهَ وَ اَطيعُ__وا الرَّسُ__ولَ وَاُولِ__ى الاَْمْ__رِ مِنْكُ__مْ» توضي__ح دهي___د.

پايان درس اول

1- سبح______ان عصمت________ى، روزن____ام______ه كيه_______ان، 30/5/85 .

اهداف خاص بعثت (41)

مى گوين__د بعضى از مردم از آغاز موظّ__ف به اطاعت و بعض__ى محكوم به عصي__ان و مخالفت هستن__د را نف_ى مى كند.

2 _ آمدن به سراغ پيامبر صلى الله عليه و آله و او را بر درگاه خدا شفيع قراردادن و وساطت و استغفار او براى گنه كاران مؤثر است و موجب پذيرش توبه و رحمت الهى است. اگر وساطت و استغفار و شفاعت خواستن از پيامبر صلى الله عليه و آله شرك بود چگونه ممكن بود كه قرآن چنين دستورى را به گنه كاران بدهد. منتها افراد خطاكار بايد نخست خود توبه كنند و از خطا ب__ازگردند سپس براى قب__ول توبه خ__ود از استغف__ار پيامبر صلى الله عليه و آله ني__ز استفاده كنن__د. بديهى است پيامب__ر صلى الله عليه و آله آمرزن__ده گناه نيس__ت ، او تنها مى توان__د از خدا طل__ب آمرزش كن__د.

3 _ نشانه هاى ايمان واقعى و راسخ در سه مرحله بيان شده است :

_ در تمامى موارد اختلاف خواه بزرگ باشد يا كوچك ، به قضاوت و داورى پيامبر صلى الله عليه و آله كه از حكم الهى س__رچشم__ه مى گيرد مراجع__ه كنند ، نه به طاغ__وت و داوران باط__ل .

(42) پيامبر شناسى

_ هي__چ گ__اه در برابر قض__اوت ه__ا و ف__رم__ان ه__اى پي__امب__ر صلى الله عليه و آله كه هم__ان فرم__ان خدا اس__ت حتّى در دل خ__ود احس__اس ن__اراحت__ى نكنن__د و ب___ه داورى ه____ا و احك__ام او ب___دبي__ن نباشن___د .

_ در مقام عمل نيز آن را دقيقا اجرا كنن____د و به ط__ور كام__ل تسليم ح__قّ باشند .

4 _ كسى كه خدا و پيامبر او را اطاعت كند : ( در روز رستاخيز )همنشين كسانى خواهد بود كه خدا ، نعمت خود را بر آنان تمام كرده ، از پيامبران و صدّيقان و شهدا و صالحان و آن ها رفيق هاى خوبى هستند .

5 _ اطاعت خدا نمى تواند

از اطاعت پيامبر صلى الله عليه و آله نمى تواند جدا باشد، زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله هيچ گامى برخلاف خواست خداون____د برنم__ى دارد سخن__ان و ك__ردار و رفت__ار او همه مطاب__ق فرم___ان خ___دا اس___ت.

6 _ كسى نمى تواند بگويد قرآن را قبول دارم ولى حديث و سنّت پيغمبر صلى الله عليه و آله را قبول ندارم ، زيرا قرآن كريم صريحا مى گويد: « اطاعت از حديث و سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله اطاعت از فرمان خدا است ». و هنگامى كه مى بينيم پيامبر صلى الله عليه و آله طبق حديث ثقلين كه در منابع معروف اسلامى اعمّ از منابع اهل تسنّن و شيعه آمده است ، صريحا احاديث اهلبيت عليهم السلام را سند و حج__ت شمرده است استف__اده مى كنيم كه اطاعت از فرمان اهل بيت نيز از اطاعت فرمان خدا جدا نيست و كسى نمى تواند بگويد من قرآن را مى پذيرم ولى احاديث اهلبيت عليهم السلام را نمى پذيرم ، زيرا اين سخ_ن بر ضد آي_ه ف_وق و آي_ات مشابه آن است.

توسّل به پيامبر و ائمه معصومين (43)

متن اصل___ى

انجام نگردد ( وَ مآ اَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ اِلاّ لِيُطاعَ بِاِذْنِ اللّهِ ). زيرا آن ها هم رسول و فرستاده خدا بوده اند و هم رئيس حكومت الهى ، بنابراين مردم موظّف بوده اند هم از نظر بيان احكام خداوند و هم از نظر چگونگى اجراى آن از آن ها پيروى كنند و تنها به ادّعاى ايمان قناعت نكنند. از اين جمله به خوبى استفاده مى شود كه هدف از فرستادن پيامبران ، اطاعت و فرمانبردارى كردن همه مردم بوده است ، حال اگر بعضى از مردم از آزادى

1- 64 / نساء .

(44) پيامبر شناسى

خود سوءاستفاده كردند و اطاعت ننمودند ، تقصير متوجّه خود آن ها است ، بنابراين آيه فوق عقيده جبريون كه مى گويند بعضى از مردم از آغاز موظّف به اطاعت و بعضى محكوم به عصيان و مخالفت هستند را نفى مى كند. ضمنا از تعبير « بِاِذْنِ اللّهِ » استفاده مى شود كه پيامبران الهى هرچه دارندازناحيه خداست و به عبارت ديگر وجود اطاعت آن ها بالذّات نيست، بلكه آن هم به فرمان پروردگار و از ناحيه اوست. سپس در دنباله آيه راه بازگشت را به روى گناه كاران و آن ها كه به طاغوت مراجعه كردند و يا به نحوى از انحاء مرتكب گناهى شدند، گشوده و مى فرمايد: « اگر آن ها هنگامى كه به خويش شستم كردند، به سوى تو مى آمدند و از خدا طلب آمرزش مى نمودند و پيامبر هم براى آن ها طلب آمرزش مى نمود، خدا را توبه پذير و مهربان مى يافتند : وَ لَوْ اَنَّهُمْ اِذْ ظَلَمُوآا اَنْفُسَهُمْ جآؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّهَ تَوّابا رَحيما ». قابل توجه اين كه قرآن به جاى اين كه بگويد : نافرمانى خدا كردند و مراجعه به داوران جور

نمودند مى گويد : « اِذْ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ » ( هنگامى كه به خويش ستم كردند ) اشاره به اين كه فايده اطاعت فرمان خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله متوجّه خود شما مى شود و مخالفت با آن در واقع يك نوع ستم به خويشتن است ، زيرا زندگى مادّى شما را به هم مى ريزد و از نظر معنوى مايه عقب گرد شما است. از اين آيه ضمنا پاسخ كسانى كه توسّل جستن به پيامبر و يا امام را يك نوع شرك مى پندارند ، روشن مى شود ، زيرا اين آيه صريحا مى گويد : آمدن به سراغ پيامبر صلى الله عليه و آله و او را بر درگاه خدا شفيع قراردادن و وساطت و استغفار او براى گنه كاران مؤثر است و موجب پذيرش توبه و رحمت الهى است. اگر وساطت و استغفار و شفاعت خواستن از پيامبر صلى الله عليه و آله شرك بود چگونه ممكن بود كه قرآن چنين دستورى را

توسّل به پيامبر و ائمه معصومين (45)

به گنه كاران بدهد. منتها افراد خطاكار بايد نخست خود توبه كنند و از خطا بازگردند سپس براى قبول توبه خوداز استغفارپيامبر صلى الله عليه و آله نيز استفاده كنند. بديهى است پيامبر صلى الله عليه و آله آمرزنده گناه نيست ، او تنها مى تواند از خدا طلب آمرزش كند و اين آيه پاسخ دندان شكنى است به آن ها كه اين گونه وساطت را انكار مى كنند. جالب توجه اين كه قرآن نمى گويد : تو براى آن ها استغفاركن بلكه مى گويد: «رسول» براى آن ها استغفار كند، اين تعبير گويااشاره به آن است كه پيامبر صلى الله عليه و آله از مقام و موقعيّتش استفاده كند و براى خطاكاران توبه كننده استغفار نمايد. اين معنى ( تأثير استغفار پيامبر صلى الله عليه و آله براى مؤمنان ) در آيات ديگرى از قرآن نيز آمده است مانند آيه 19/محمّد و آيه 5/منافقون و

آيه 114 / توبه كه درباره استغفار ابراهيم نسبت به ( عمويش ) اشاره مى كند و آيات ديگرى كه نهى از استغفار براى مشركان مى كند و مفهومش اين است كه استغفار براى مؤمنان بى مانع است و نيز از بعضى از آيات استفاده مى شود كه فرشتگان براى جمعى از مؤمنان خطاكار ، در پيشگاه خداوند استغفار مى كنند ( 7 / غافر و 5 / شورى ). خلاصه اين كه آيات زيادى از قرآن مجيد حكايت از اين معنى مى كند كه پيامبران يا فرشتگان و يا مؤمنان پاكدل مى توانند براى بعضى از خطاكاران استغفار كنند و استغفار آن ها در پيشگاه خدا اثر دارد ، اين خود يكى از معانى شفاعت پيامبر و يا فرشتگان و يا مؤمنان پاكدل براى خطاكاران است ، ولى همان طور كه گفتيم چنين شفاعتى نيازمند به وجود زمينه و شايستگى و آم_ادگى در خود خط_اكاران است .

(46) پيامبر شناسى

موارد اختلاف خواه ȘҘњϠباشد يا كوچك ، به قضاوت و داورى پيامبر صلى الله عليه و آله كه از حكم الهى سرچشمه مى گيرد مراجعه كنند ، نه به طاغوت و داوران باطل .

_ هيچ گاه در برابر قضاوت ها و فرمان هاى پيامبر صلى الله عليه و آله كه همان فرمان خدا است حتّى در دل خود احساس ن__اراحتى نكنند و به داورى ه__ا و احك__ام او بدبي____ن نباشند .

1- 65 / نس_______اء .

داورى پيامبر (47)

_ در مقام عمل نيز آن را دقيقا اجرا كنند و به طور كامل تسليم حقّ باشند. روشن است قبول يك مكتب و فرمان هاى آن در مواردى كه به سود انسان تمام مى شود دليل بر ايمان به آن مكتب نيست بلكه آن جا كه ظاهرا به زيان انسان است امّا در واقع مطابق با حقّ و عدالت است اگرپذيرفته شود ، نشانه ايمان است. در حديثى كه از امام صادق در كتاب كافى در تفسير اين آيه نقل شده چنين مى خوانيم : « اگر جمعيتى خدا رابپرستند، نماز را بپادارند ، زكات را بپردازن__د ، روزه ماه رمض__ان و حجّ را به جا آورن__د ، ولى نسبت به كارهاي__ى كه پيامب__ر صلى الله عليه و آله انجام داده با سوءظ__ن بنگرند و يا بگويند : اگر او فلان كار را انجام نداده بود بهتر بود، آن ها در حقيقت مؤمنان واقعى نيستند » سپس آيه فوق را امام تلاوت فرم__ود ، بعد فرم__ود : « بر شما باد كه در مقاب__ل خدا و حقّ هميشه تسلي__م باشيد » .

( در روز رست__اخي__ز ) همنشي__ن كسان__ى خواه__د بود كه خ__دا ، نعمت خود را بر آنان تم__ام كرده ، از پيامب__ران و صدّيق__ان و شهدا و صالح__ان و آن ها رفيق ه__اى خوبى هستند .(1)

1- 69 / نساء .

(48) پيامبر شناسى

ذلِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللّ__هِ وَ كَفى بِاللّ__هِ عَليم__ا

اي__ن موهبت__ى از ناحي__ه خ_دا است و كاف__ى است كه او، (از ح__ال بندگ__ان و نيّ__ات و اعمالش__ان) آگ__اه اس__ت.(1)

« شَهيد » در اصل به معنى گواه ، منتها گاهى انسان به وسيله سخن گواهى بر حقّ مى دهد و گاهى به وسيله عمل و كشته شدن در راه اهداف پاك گواهى مى دهد .

در اين آيه يكى ديگر از افتخارات كسانى كه مطيع فرمان خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله باشند بيان شده و در حقيقت ، امتيازاتى را كه در آيات قبل گذشت ، تكميل مى كند و آن همنشينى با كسانى است كه خداوند ، نعمت خود را بر آن ها تمام كرده است ( وَ مَنْ يُطِعِ اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَاُولآئِكَ مَعَ الَّذينَ اَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ ). و همان طور كه در سوره حمد ، بيان شده كسانى مشمول اين نعمت هستند كه همواره در جاده مستقيم گام برمى دارند و كوچك ترين انحراف و گمراهى ندارند. سپس در توضيح اين جمله و بيان كسانى كه خداوند نعمت خويش را بر آن ها اتمام كرده است اشاره به چهار طايفه مى كند كه در واقع اركان چهارگانه اين موضوع هستند:

_ « انبي__اء » و ف_رستادگان مخصوص پروردگار كه نخستين گام را براى هدايت و رهبرى مردم و دعوت به صراط مستقي__م برمى دارن__د ( مِنَ النَّبييّنَ ) .

1- 70 / نساء .

پاداش اطاعت از خدا و پيامبر (49)

_ « راستگويان

» كسانى كه هم در سخن راست مى گويند و هم با عمل و كردار ، صدق گفتار خود را اثبات مى كنند و نشان مى دهند كه مدعى ايمان نيستند بلكه به راستى به فرمان هاى الهى ايمان دارند ( وَ الصِّدّيقينَ ). از اين تعبير روشن مى شود كه بعد از مقام نبوّت ، مقامى بالاتر از مقام صدق و راستى نيست ، نه تنها راستى در گفتار بلكه راستى در عمل و كردار كه شامل امانت و اخلاص نيز مى گردد ، زيرا « امانت » همان صداقت در عمل است همان طور كه « راستگويى » امانت در گفتار است و در مقابل آن ، هيچ صفت زشتى بعد از كفر بدتر از دروغ و نفاق و خيانت در سخن و عمل نيست ( بايد توجه داشت كه صِدّيق صيغه مبالغه است و به معنى كسى است كه سر تا پا راستى و درستى است ). در بعضى از روايات « صِدّيق » به على و امامان اهل بيت عليهم السلام تفسير شده است ولى اين گونه تفسيرها بيان مصداق روشن و عالى آيات است و معنى انحصار را نمى رساند .

_ « شُهَ__داء » و كشت_ه ش_دگ_ان در راه ه__دف و عقي__ده پاك الهى و يا افراد برجست__ه اى كه در روز قيام__ت شاه__د و گواه اعم__ال انسان ه___ا هستن___د ( وَ الشُّهَداءِ ) .

_ « صالحان » و افراد شايسته و برجسته اى كه با انجام كارهاى مثبت و سازنده و مفيد و پيروى از اوامر انبياء به مقامات برجسته اى نايل شده اند ( وَالصّالِحينَ ). و به همين جهت در روايات ما ( الصّالِحينَ ) تفسير به ياران برگزيده ائمه شده است و اين نيز

همانند آن چه درباره ( الصِّدّيقينَ ) گذشت از قبيل بيان فرد شاخص است. نكته اى كه در اين جا يادآورى آن لازم مى باشد اين است كه ذكر اين مراحل چهارگانه ممكن است اشاره به اين معنى باشد كه براى ساختن

(50) پيامبر شناسى

يك جامعه انسانى سالم و شايسته نخست بايد رهبران به حقّ و انبياء وارد ميدان شوند و به دنبال آن ها مبلّغان صِدّيق كه قول و عمل آن ها با يكديگر هماهنگ است و اهداف آن ها را در همه جا پخش كنند و به دنبال دوران سازندگى فكرى ، جمعى در برابر عناصر آلوده و آنهايى كه موانع راه حقّند وارد شوند و قربانى دهند و شهيد گردند و محصول اين كوشش ها و تلاش ها به وجود آمدن « صالحان » و « اجتماعى پاك و شايسته » است و روشن است كه صالحان نيز براى روشن نگاه داشتن مشعل حقّ نسبت به نسل هاى آينده همين وظايف سه گانه را انجام خواهند داد ، رهبرى مى كنند ، تبلي__غ مى نماين__د و قربانى مى دهند .

بازدارى ، وظيفه تو تبليغ رسالت و امر به معروف و نهى از منكر و راهنمايى افراد گمراه و بى خبر است ( وَ مَنْ تَوَلّى فَمآ اَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفيظا ). بايد توجّه داشت كه « حَفيظ » از نظر اين كه صفت مُشْبِهَة است و معنى ثبات و دوام را مى رساند با « حافظ » كه اسم فاعل است تفاوت دارد بنابراين « حَفيظ » به معنى كسى است كه به طور مداوم مراقب حفظ چيزى مى باشد ، در نتيجه مفهوم آيه چنين مى شود مسؤوليّت پيامبر صلى الله عليه و آله مسؤوليّت رهبرى و هدايت و دعوت به سوى حقّ و مبارزه با فساد است ولى اگر افرادى اصرار در پيمودن راه خلاف داشته باشند ، نه پيامبر صلى الله عليه و آله در مقابل انحراف هاى آن ها مسؤوليتى دارد كه در همه جا حاضر و ناظر باشد و جلو هر گونه گناه و معصيتى را با زور و اجبار بگيرد ، نه او از طرق عادى قدرت بر چنين چيزى را مى تواند داشته باشد.بايد توجّه داشت كه اين آيه يكى از روشن ترين آيات قرآن است كه دليل بر حجيّت سنت پيامبر صلى الله عليه و آله و قبول احاديث او مى باشد ، بنابراين كسى نمى تواند بگويد قرآن را قبول دارم ولى حديث و سنّت پيغمبر صلى الله عليه و آله را قبول ندارم ، زيرا آيه فوق صريحا مى گويد: « اطاعت از حديث و سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله اطاعت از فرمان خدا است ». و هنگامى كه مى بينيم پيامبر صلى الله عليه و آله طبق حديث ثقلين كه در منابع معروف اسلامى اعمّ از منابع اهل تسنّن و شيعه آمده است ، صريحا احاديث اهلبيت عليهم السلام را سند و حجت شمرده است استفاده مى كنيم كه اطاعت از فرمان اهل بيت نيز از

اطاعت فرمان خدا جدا نيست و كسى نمى تواند بگويد من قرآن را مى پذيرم ولى احاديث اهلبيت عليهم السلام را نمى پذيرم ، زيرا اين سخ_ن بر ضد آي_ه ف_وق و آي_ات مشابه آن است.

(52) پيامبر شناسى

و لذا در روايات متعددى كه در تفسير برهان در ذيل آيه وارد شده آمده است مى خوانيم: خداوند طبق آيه فوق حقّ امر و نهى به پيامبر صلى الله عليه و آله خود داده و پيامبر صلى الله عليه و آله نيز چنين حقّى را به على و ائمه اهلبيت عليهم السلام داده است، بنابراين مردم موظّفن___د كه از امر و نهى آن ه___ا سرب__از ن_زنن_د زيرا امر و نهى آن ه_ا هم_واره از ط_رف خ_دا است نه از خودشان.(1)

سؤالات درس دوم

1 _ آيا توسّل جستن به پيامبر و يا امام شرك است؟ توضيح دهيد.

2 _ س__ه مفهوم داورى پيامب__ر را با توج__ه به آيه شريف__ه «فَلا وَ رَبِّ__كَ لا يُؤْمِنُ__ونَ حَتّى يُحَكِّمُوكَ فيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ...» شرح دهيد.

3 _ پ____اداش اط__اع_____ت از رس_____ول اعظ__م صلى الله عليه و آله چيس_____ت ؟

4 _ چ___را اطاع___ت پيامب____ر از اط__اع__ت خ__دا ج___دا نيس__ت ؟

1- « تفسير برهان » ، جلد 1 ، صفحه 396 .

سنّت پيامبر همچون وحى الهى است (53)

طيب » و « طاهر » و « ابراهيم » داشت ولى طبق نقل مورخان همه آن ها قبل ازبلوغ، چشم از جهان بستند و لذا نام « رجال » ( مردان ) بر آن ها اطلاق نشد .(1) امام حسن و امام حسين كه آن هارا فرزندان پيامبر صلى الله عليه و آله مى خواندند ، گرچه به سنين بالا رسيدند ، ولى به هنگام نزول اين آيه هنوز كودك بودند ، بنابراين جمله « ماكانَ مُحَمَّدٌ اَبا اَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ » كه به صورت فعل ماضى آمده است به طور قاطع در آن هنگام در حق همه صادق بوده است. و اگر در بعضى از تعبيرات خود پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم : « اَنَا وَ عَلِىٌ اَبَواهذِهِ الاُْمَّةِ : من و على پدران اين امتيم » مسلما منظور پدر نسبى نبوده بلكه ابوّت ناشى از تعليم و تربيت و رهب_رى بوده است. آيه موردبحث

1- « تفسي_____ر قرط__بى » و « تفسي__ر المي___زان » ذي__ل آي__ه م_ورد بح___ث .

(54) پيامبر شناسى

گرچه براى اثبات اين مطلب كافى است ، ولى دليل خاتميت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله منحصر به آن نمى باشد ، چه اين كه هم آيات ديگرى در قرآن مجيد به اين معنى اشاره مى كند و هم روايات فراوانى در اين باره وارد شده است. از جمله در آيه 19 سوره انعام مى خوانيم : «وَ اُوحِىَ اِلَىَّ هذَاالْقُرْآنُ لاُِنْذِرَكُمْ بِه وَ مَنْ بَلَغَ : اين قرآن بر من وحى شده تا شما و تمام كسان__ى را كه اي__ن ق__رآن ب__ه آن ه__ا مى رسد ان__ذار كنم ( و به س__وى خ__دا دعوت نماي__م ). وسعت مفهوم تعبير « وَ مَنْ بَلَغَ » ( تمام كسانى كه اين سخن به آن ها مى رسد ) رسالت جهانى

قرآن و پيامبر اسلام را از يك سو و مسأله خاتمي___ت را از س___وى ديگ__ر روش___ن مى س_____ازد.

3 _ انسان به مرحله اى از بلوغ فكرى و فرهنگى مى رسد كه مى تواند با استفاده مستمر از اصول و تعليماتى كه نبى خاتم به طور جامع در اختيار او گذارده راه را ادامه دهد بى آن كه احتياج به شريعت تازه اى داشته باشد. اين درست به آن مى ماند كه انسان در مقاطع مختلف تحصيلى در هر مقطع نياز به معلم و مربى جديد دارد تا دوران هاى مختلف را بگذراند ، اما هنگامى كه به مرحله دكترا رسيد و مجتهد و صاحب نظر در علم يا علوم مختلفى گرديد در اين جا ديگر به تحصيلات خود نزد استاد جديدى ادامه نمى دهد ، بلكه به اتكاء آن چه از محضر اساتيد پيشين و مخصوصا استاد اخير دريافته ، به بحث و تحقيق و مطالعه و بررسى مى پردازد و مسير تكاملى خود را ادامه مى دهد و به تعبير ديگر نيازها و مشكلات راه را با آن اصول كلى كه از آخرين استاد در دست دارد حل مى كند بنابراين لزومى ندارد كه گذشت زمان همواره دين و آيين تازه اى پا به عرصه وجود بگذارد.

درس سوم (55)

مت_______ن اصل_________ى

معنى مركز اجتماع درختان درهم پيچيده است ، سپس توسعه يافته و به هرنوع گرفتگى و ضيق اطلاق شده است . جمله فوق به پيامبر صلى الله عليه و آله دلدارى مى دهد كه چون اين آيات از ناحيه خدا است ، نبايد هيچ گونه نگرانى به خود راه دهد ، نه نگرانى از ناحيه بار سنگين رسالتى كه بر دوش گرفته و نه نگرانى از جهت عكس العملى كه دشمنان لجوج و سرسخت در برابر آن نشان خواهند داد و نه نگرانى از ناحيه نتيجه و برداشتى كه از تبليغ اين رسالت انتظار مى رود. باتوجه به اين كه اين سوره مكى است ، مشكلاتى كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله بر سر راه داشت ، كاملاً قابل درك است ، گرچه ما امروز به زحمت مى توانيم تمام جزئيات زندگانى پيامبر صلى الله عليه و آله و يارانش در محيط مكه و در آغاز اسلام را در فكر خود مجسم سازيم ، ولى با در نظر گرفتن اين حقيقت كه او مى بايست يك جهش انقلابى در تمام زمينه ها ، در آن محيط فوق العاده عقب افتاده آن هم در مدتى

1- 2 / اع_____________راف .

(56) پيامبر شناسى

كوتاه به وجود آورد، ابعاد مشكلاتى را كه در پيش داشت، مى توان اجمالاً درك كرد. بنابراين جاى اين دارد كه خداوند به او دلدارى دهد كه نگران نباشد و به نتيجه كار خود كاملاً اميدوار باشد. و در جمله بعد اضافه مى كند كه ؛ « هدف از نزول اين كتاب ، انذار و بيم دادن مردم از عواقب شوم و افكار و اعمالشان است و همچنين تذكر و يادآورى براى مؤمنان راستين » ( لِتُنْذِرَ بِهِ وَ ذِكْرى لِلْمُؤْمِنينَ ). و اين كه مى بينيم در اين جمله « انذار » به

عنوان يك فرمان عمومى آمده و « تذكر » به مؤمنان تخصيص داده شده است ، به خاطر اين است كه دعوت به سوى حق و مبارزه با انحرافات بايد به صورت همگانى انجام گيرد ولى پيدااست كه تنهاايمان آورندگان از اين دعوت سود مى برند ، همان ها كه زمينه هاى مستعد و آماده براى پذيرش حق دارند و آن هاكه لجاج را از خود دور ساخته و در برابر حقايق تسليم هستند، عين اين تعبير نيز درآغازسوره بقره گذشت،آن جاكه مى فرمايد:«ذلِكَ الْكِتابُ لارَيْبَ فيهِ هُدًى لِلْمُتَّقينَ:اين كتاب ترديدى درآن نيست ومايه هدايت پرهيزك_اران است » .

است.

ارتباط پيامبر صلى الله عليه و آله با شما تنهاازناحيه رسالت و خاتميت مى باشد « وَ لكِنْ رَسُولَ اللّهِ وَ خاتَمَ النَّبيّنَ و... ». بنابراين صدر آيه ارتباط نسبى را به طور كلى قطع مى كند و ذيل آيه ارتباط معنوى ناشى از رسالت و خاتميت را اثبات مى نمايد و از اين جا پيوند صدر و ذيل روشن مى شود. از اين گذشته اشاره به اين حقيقت نيز دارد كه در عين حال علاقه او فوق علاقه يك پدر به فرزند است ، چرا كه علاقه او علاقه رسول به امت مى باشد ، آن هم رسولى كه مى داند بعد از او پيامبر ديگرى نخواهد آمد و بايد آن چه مورد نياز امت است تا دامنه قيامت براى آن ها با دقت و با نهايت دلسوزى پيش بينى كند. اين نكته نيز قابل توجه است كه خاتم انبياء بودن ، به معنى « خاتم المرسلين » بودن نيز هست و اين كه بعضى از دين سازان عصر ما براى مخدوش كردن مسأله خاتميت به اين معنى چسبيده اند كه قرآن پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله را خاتم

1- « تفسي_____ر قرط__بى » و « تفسي__ر المي___زان » ذي__ل آي__ه م_ورد بح___ث .

(58) پيامبر شناسى

انبياء شمرده ، نه « خاتم رسولان » اين يك اشتباه بزرگ است ، چرا كه اگر كسى خاتم انبياء شد به طريق اولى خاتم رسولان نيز هست ، زيرا مرحله « رسالت » مرحله اى است فراتر از مرحله « نبوت » .

آيه فوق گرچه براى اثبات اين مطلب كافى است ، ولى دليل خاتميت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله منحصر به آن نمى باشد ، چه اين كه هم آيات ديگرى در قرآن مجيد به اين معنى اشاره مى كند و هم روايات فراوانى در اين باره

وارد شده است. از جمله در آيه 19 سوره انعام مى خوانيم : «وَ اُوحِىَ اِلَىَّ هذَاالْقُرْآنُ لاُِنْذِرَكُمْ بِه وَ مَنْ بَلَغَ : اين قرآن بر من وحى شده تا شما و تمام كسانى را كه اين قرآن به آن ها مى رسد انذار كنم ( و به سوى خدا دعوت نمايم ). وسعت مفهوم تعبير « وَ مَنْ بَلَغَ » ( تمام كسانى كه اين سخن به آن ها مى رسد ) رسالت جهانى قرآن و پيامبر اسلام را از يك سو و مسأله خاتميت را از س__وى ديگر روش__ن مى سازد. آيات ديگ__رى كه عموميت دعوت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله را براى جهانيان اثبات مى كند مانند « تَبارَكَ الَّذى نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِه لِيَكُونَ لِلْعالَمينَ نَذيرا : جاويد و پربركت است خداوندى كه قرآن را بر بنده اش نازل كرد تا تمام اهل جهان را انذار كند » ( 1/فرقان ). و مانند « وَ ما اَرْسَلْناكَ اِلاّ كافَّةً لِلنّاسِ بَشيرا وَ نَذيرا : ما تو را جز براى عموم مردم به عنوان بشارت و انذار نفرستاديم ( 28 / سبأ ). و آيه « قُلْ يا اَيُّهَاالنّاسُ اِنّى رَسُولُ اللّهِ اِلَيْكُمْ جَميعا : بگو : اى مردم! من فرستاده خدا به همه شما هستم » ( 158 / اعراف ). با توجه به وسعت مفهوم « عالَمين » و «ناس» و « كافَّة » نيز مؤي__د اين معن__ى است از اين گذشت__ه اجم__اع علماء اسلام از يك سو و ض__رورى بودن اين مسأله در مي__ان مسلمين از سوى ديگر و روايات فراوانى كه از پيامب__ر و ديگر پيشواي__ان اسلام رسي__ده از سوى سوم مطلب را روشن تر مى سازدكه به عنوان نمونه به ذكر چندروايت زيرقناعت مى كنيم

.

خاتميت پيامبر اسلام (59)

_ در حديث معروفى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم كه فرمود: « حَلالىحَلالٌ اِلىيَوْمِ الْقِيامَةِ وَ حَرامى حَرامٌ اِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ : حلال من تا روزقيامت حلال است وحرام من تا روز قيامت حرام » .(1) اين تعبير بيانگر ادامه اين شريعت تا پايان جه_ان مى باشد. گاهى حديث فوق به صورت « حَلالُ مُحَمَّدٍ حَلالٌ اَبَدا اِلىيَوْمِ الْقِيامَةِ وَ حَرامُهُ حَرامٌ اَبَدا اِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ لايَكُونُ غَيْرُهُ وَلايَجى ءُ غَيْرُهُ نيز نقل شده است : « حلال محمّد هميشه تا روز قيامت حلال است و حرام او هميشه تا قيامت حرام است ، غير آن نخواهد بود و غير او نخواهد آمد ».(2)

_ حديث معروف «مَنْزِلَة» كه دركتب مختلف شيعه و اهل سنت در مورد على و داستان ماندن او به جاى پيامبر در مدينه به هنگام رفتن رسول خدا صلى الله عليه و آله ، به سوى جنگ تبوك آمده نيز كاملاً مسأله خاتميت را روشن مى كند ، زيرا در اين حديث مى خوانيم : پيامبر صلى الله عليه و آله به على فرمود : « اَنْتَ مِنّى بِمَنْزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسى اِلاّ اَنَّهُ لانَبِىَّ بَعْدى : تو نسبت به من ، به منزله هارون نسبت به موسى هستى ، جز اين كه بعد از من پيامبرى نيست » ( بنابراين تو همه

1- « بح__ار الان__وار » ، جل__د دوم ، صفح_ه 260 ، ب__اب 31 ، ح__ديث 17.

2- « اصول كاف_ى » ، جلداول ، « بابُ الْبِدَعِ وَ الرّأَىِ وَ الْمَقائيسِ » ، حديث 19 .

(60) پيامبر شناسى

منصب ه__اى هارون را نسبت به موسى دارى جز نبوّت ) . (1)

_ اين حديث نيز مشهوراست و در بسيارى از منابع اهل سنت نقل شده كه فرمود : « مَثَلى وَ مَثَلُ الاَْنْبِياءِ كَمَثَلِ

رَجُلٍ بَنى بُنْيانا فَاَحْسَنَهُ وَ اَجْمَلَهُ ، فَجَعَلَ النّاسُ يُطيفُونَ بِهِ يَقُولُونَ مارَأَيْنا بُنْيانا اَحْسَنَ مِنْ هذا اِلاّهذِهِ اللَّبْنَةِ ، فَكُنْتُ اَنَا تِلْكَ النِّبْنَةُ : مثل من در مقايسه با انبياء پيشين همانند مردى است كه بنايى بسيار زيبا و جالب بسازد ، مردم گرد آن بگردند و بگويند بنايى زيباتر از اين نيست جز اين كه جاى يك خشت آن خالى است و من همان خشت آخرين هستم ». اين حديث در صحيح مسلم به عبارات مختلف و از روات متعدد نقل شده ، حتى در يك مورد در ذيل آن اين جمله آمده است : « وَ اَنَا خاتَمُ النَّبييّنَ ». و در حديث ديگرى در ذيل آيه مى خوانيم «جِئْتُ فَخَتَمْتُ الاَْنْبِياءَ: آمدم و پيامبران را پايان دادم».(2) و ني__ز در صحي__ح بخ__ارى ( كتاب المناق__ب ) و مسند احم__د حنبل و صحي__ح ترمذى و نسايى و كتب ديگ__ر نق__ل ش__ده و از احادي__ث بسي__ار مع__روف و مشه__ور اس__ت و مفس__ران شيع__ه و اهل سن__ت مانن__د طبرس__ى در مجم__ع البيان و قرطب__ى در تفسيرش ذيل آيه م__ورد بح__ث آورده اند.

_ در بسيارى از خطبه هاى نهج البلاغه نيز خاتميت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله صريحا آمده است از جمله در خطبه 173

1- « ذَخ_ايِ__رُالْعُقْب_ى » « مح___ب ال____دين طب___رى » ، صفح___ه 79 .

2- « صحي___ح مسل___م » ، جل___د 4 ، صفح_______ه 1790 و 1781 .

خاتميت پيامبر اسلام (61)

در توصيف پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله چنين مى خوانيم : « اَمينُ وَحْيِه وَ خاتَمُ رُسُلِه وَ بَشيرُ رَحْمَتِه وَ نَذيرُ نِقْمَتِه : او ( محمّد ) امين وح__ى خدا و خات__م پيامبران و بشارت دهنده رحمت و انذار كننده از عذاب او بود

». و در خطبه 133 چنين آمده است : « اَرْسَلَهُ عَلى حينِ فِتْرِةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ تَنازُعٍ مِنَ الاَْلْسُنِ ، فَقُفِىَ بِهِ الرُّسُلُ وَ خُتِمَ بِهِ الْوَحْىُ : او را پس از يك دوران فترت بعد از پيامبران گذشته فرستاد به هنگامى كه ميان مذاهب مختلف نزاع درگرفته بود به وسيله او سلسله نبوت را تكميل كرده و وح__ى را با او ختم نم__ود. و در خطبه نخستي__ن نهج البلاغ__ه بعد از شم__ردن برنامه ه__اى انبي__اء و پيامب__ران پيشين مى فرمايد : اِلى اَنْ بَعَثَ اللّهُ سُبْحانَهُ مُحَمَّدا رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لاِِنْجازِ عِدَتِه وَ اِتِّمامِ نُبُوَّتِه : تا زمانى كه خداوند سبحان محمّد صلى الله عليه و آله رسول__ش را براى تحقق بخشي__دن به وع_ده ه__اي__ش و پ__اي__ان دادن سلسل__ه نب__وت مبع__وث فرم___ود » .

_ و در پايان خطبه حجة الوداع همان خطبه اى كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در آخرين حج و آخرين سال عمر مباركش به عن__وان يك وصيت نامه جام__ع براى مردم بيان ك__رد ، نيز مسأله خاتميت صريحا آمده است ، آن جا كه مى فرمايد : « اَلا فَلْيُبَلِّغْ شاهِدُكُمْ غائِبَكُمْ لانَبِىَّ بَعْدى وَ لااُمَّةَ بَعْدَكُمْ : حاضران به غائبان اين سخن را برسانند كه بعد از شما امتى نخواه__د ب__ود ، سپس دست ه__اى خود رابه سوى آسم__ان بلند كرد آن چن__ان كه سفي__دى زيربغلش نماي__ان گش__ت و ع__رض__ه داش__ت : « اَللّهُ__مَّ اشْهَ__دْ اَنّ_ى قَدْبَلَّغْ__تُ : خ__داي__ا گ__واه ب__اش كه م__ن آن چ__ه را باي__د بگوي__م گفت__م ».(1)

1- « بحارالانوار »،جلد21، صفحه381 .

(62) پيامبر شناسى

_ در حديث ديگرى كه در كتاب كافى از امام صادق آمده است چنين مى خوانيم : « اِنَّ اللّهَ خَتَمَ بِنَبِيُّكُمْ النَّبِييّنَ فَلا نَبِىَّ بَعْدَهُ اَبَدا وَ خَتَمَ بِكِتابِكُمْ الْكُتُبَ فَلا

كِتابَ بَعْدَهُ اَبَدا : خداوند با پيامبر شما سلسله انبياء را ختم كرد ، بنابراين هرگز بعد از او پيامبرى نخواهد آمد و با كتاب آسمانى شما كتب آسمانى را پايان داد پس كتابى هرگز بعد از آن نازل نخواهد گشت » .(1) حديث در اين زمينه در منابع اسلامى بسيار زياد است به طورى كه در كتاب معالم النبوة 135 حدي_ث از كتب علماء اسلام از شخص پيامبر صلى الله عليه و آله و پيشوايان بزرگ اسلام در اين زمينه جمع آورى شده است .(2)

را بگذراند ، اما هنگامى كه به مرحله دكترا رسيد و مجتهد و صاحب نظر در علم يا علوم مختلفى گرديد در اين جا ديگر به تحصيلات خود نزد استاد جديدى ادامه نمى دهد ، بلكه به اتكاء آن چه از محضر اساتيد پيشين و مخصوصا استاد اخير دريافته ، به بحث و تحقيق و مطالعه و بررسى مى پردازد و مسير تكاملى خود را ادامه مى دهد و به تعبير ديگر نيازها و مشكلات راه را با آن اصول كلى كه از آخرين استاد در دست دارد حل مى كند بنابراين لزومى ندارد كه گذشت زمان همواره دين و آيين تازه اى پا به عرصه وجودبگذارد. و به تعبير ديگر انبياى پيشين براى اين كه انسان بتواند در اين راه پرنشيب و فرازى كه به سوى تكامل دارد پيش برود هركدام قسمتى از نقشه اين مسير را در اختيار او گذاردند ، تا اين شايستگى را پيدا كرد كه نقشه كلى و جامع تمام راه را ، به وسيله آخرين پيامبر از سوى خداوند بزرگ ، در اختيار او بگذارد. بديهى است با دريافت نقشه كلى و جامع نيازى به نقشه ديگر نخواهد بود و اين در حقيقت بيان همان تعبيرى است كه در روايات خاتميت آمده و پيامبر اسلام را آخرين آجر يا گذارنده آخرين آجر كاخ زيبا و مستحكم رسالت شمرده است. اين ها همه در مورد عدم نياز به دين و آيين جديد است اما مسأله رهبرى و امامت كه همان نظارت كلى بر اجراى اين اصول و قوانين و دستگيرى از واماندگان در راه مى باشد ، مسأله ديگرى است كه انسان هيچ وقت از آن بى ني__از نخواهد بود ، به همين دليل پايان يافتن سلسله نبوت

هرگز به معنى پايان يافتن سلسله امامت نخواهد بود ، چرا ك__ه « تبيي__ن » و « توضي__ح اين اص__ول » و « عيني__ت بخشي__دن و تحق__ق خارجى آن ه__ا » بدون استف__اده از وج__ود يك رهبر معصوم الهى ممكن نيست .

(64) پيامبر شناسى

مائده به عنوان لزوم وفاى به عهد و عقد : « يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اَوْفُوا بِالْعُقُودِ : اى كسانى كه ايمان آورده ايد به قراردادهاى خود وفا كنيد » آمده است و همه اين قراردادها را مى تواند زير پوشش خود قرار دهد، البته قيود و شروطى نيز به صورت كلى

قوانين ثابت چگونه با نيازهاى متغير مى سازد (65)

براى اين اصل كلى در اسلام آمده است كه آن ها را نيز بايد در نظر گرفت. بنابراين قانون كلى در اين زمينه ثابت است ، هرچند مصداق هاى آن در تغييرند و هر روز ممكن است مصداق جديدى براى آن پيدا شود. مثال ديگر اين كه ما قانون مسلمى در اسلام داريم به نام قانون لا ضَرَرَ كه به وسيله آن مى توان هر حكمى را كه سرچشمه ضرر و زيانى در جامعه اسلامى گردد محدود ساخت و بسيارى از نيازها را از اين طريق بر طرف نمود. گذشته از اين مسأله « لزوم حف__ظ نظ__ام جامع__ه » و « وج__وب مقدم__ه واج__ب » و مس__أل__ه « تقدي__م اَهَ__مّ بر مُهِمّ » نيز مى توان__د در م__وارد بسي__ار گسترده اى حلال مشك__لات گردد. ع__لاوه بر هم__ه اين ه__ا اختيارات__ى كه به حك__ومت اسلامى از طريق « ولايت فقيه » واگذار ش__ده به او امكان__ات وسيعى براى گش__ودن مشكل ه__ا در چارچ__وب اصول كل_ى اسلام مى دهد.

سؤالات درس سوم

1 _ خداون__د در آيه «كِت__ابٌ اُنْزِلَ اِلَيْ__كَ فَلا يَكُ__نْ فى صَ__دْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنْذِرَ بِهِ وَ ذِكْرى لِلْمُؤْمِنينَ» چگونه پيامبر صلى الله عليه و آله را دل___دارى مى ده__د؟

2 _ چرا پيامبر اسلام خاتَم پيامبران الهى است؟ به يك حديث نيز در اين رابطه اشاره كنيد.

3 _ خ__اتمي___ت چگ_____ون__ه ب___ا سي______ر تك___امل_______ى انس__ان س____ازگ__ار اس___ت

؟

(66) پيامبر شناسى

چنين كارى مى زد و در اين صورت نه تنها نبايد غل و زنجيرها را از مردم بگشايد ، بلكه بايد آن ها را همچنان در جهل و بى خبرى نگه دارد تا بهتر بتواند آن ها را استثمار كند.

3 _ بي__ان سرگذش__ت انبي__اء و اق__وام پيشين ، خالى از هرگونه خراف__ات ، خود يك__ى از نشانه ه__اى حقانيّ__ت ق____رآن و پيامب___ر اس____لام است.

4 _ معصوم بودن ، گناه را بر پيامبران محال نمى كند ، بلكه پيغمبر و امام با اين كه قدرت بر گناه دارند و اختيار از آن ه__ا سل__ب نش__ده ، دام__ن ه__ايش__ان هي__چ گ__اه آل__وده ب__ه گن__اه نمى گ__ردد ، به تعبي__ر ديگر آن ه__ا قدرت بر گن__اه دارن_د ، ول__ى ايم_ان و عل___م و تق__وايش___ان در ح__دّى اس___ت ك__ه ه__رگ____ز ب__ه س____راغ گن__اه نم__ى رون____د .

5 _ چگونه مى توان باور كرد كه شخصى درس نخوانده و استاد و مكتب نديده ، با نيروى خودش كتابى بياورد و از همه جهان بشريت دعوت به مقابله نمايد و همگان از آوردن مثل آن عاجز شوند؟ آيا اين دليل بر آن نيست كه نيروى تو

(68) پيامبر شناسى

از قدرت بى پايان پروردگار مدد مى گيرد؟ اين صفت در پيامبر صلى الله عليه و آله ، تأكيدى در زمينه نبوت بود تا هرگونه احتمالى جز ارتباط به خداوند و جهان ماوراء طبيعت در زمينه دعوت او منتفى گردد . اين در مورد دوران قبل از نبوت و اما پس از بعثت نيز در هيچ يك از تواريخ نقل نشده است كه او خواندن و نوشتن را از كسى فراگرفته باشد ، بنابراين به همان حال اُمّى بودن تا پايان عمر باقى ماند . ولى اشتباه بزرگى كه بايد در اين جا از آن اجتناب كرد ،

اين است كه درس نخواندن ، غير از بى سواد بودن است و كسانى كه كلمه « اُمّى » را به معنى بى سواد تفسيرمى كنند، گويا به اين تفاوت توجه ندارند . هي__چ مانع__ى ن__دارد ك__ه پيامب__ر صلى الله عليه و آله به تعليم اله__ى، خوان__دن __ يا __ خوان__دن و نوشتن را بداند، بى آن ك__ه نزد انسانى فراگرفته باشد ، زيرا چنين اطلاع_ى بدون تردي__د از كمالات انسان__ى اس__ت و مكم__ل مق__ام نب__وت مى باش__د .

6 _ دلايل سه گان___ه امّى بودن پيامب___ر صلى الله عليه و آله

_ پيامبر صلى الله عليه و آله به طور قطع نزد كسى خواندن و نوشتن را فرانگرفته بود و به اين ترتيب يكى از صفات او ، اين است كه نزد استادى درس نخوانده است .

_ هيچ گون__ه دلي__ل معتب__رى در دس__ت نداري__م ك__ه پي__امب__ر صلى الله عليه و آله قب_ل از نب__وت يا بعد از آن عم__لاً چي__زى را خوان__ده يا نوشت___ه باش_____د .

_ اين موضوع منافات__ى با آن ن_دارد كه پيامبر صلى الله عليه و آله به تعليم پروردگار قادر بر خواندن يا نوشتن بوده باشد .

7 _ در ماوراى علم رسمى ، علمى است برتر و والاتر كه از سوى پروردگار به صورت نورى درقلب آدمى القاء

صفات اختصاصى پيامبر (69)

مى ش__ود كه ؛ « اَلْعِلْ__مُ نُورٌ يَقْذِفُ__هُ اللّ__هُ فى قَلْ__بِ مَنْ يَش__اءُ» و اي_ن جوه_ره عل__م اس__ت و عل_وم ديگ__ر پوست__ه عل__م.

مت__________ن اصل_____________ى:

مى كنند ،كسى كه صفاتش را در تورات و انجيلى كه نزدشان است، مى يابند و آن ها را به معروف دستور مى دهد و از منكر بازمى دارد، پاكيزه ها رابراى آن ها حلال مى شمرد، ناپاك ها را تحريم مى كند و بارهاى سنگين و زنجيرهايى را كه بر آن ها بود ( از دوش و گردنشان ) برمى دارد ، آن ها كه به او ايمان آوردن__د و حمايتش كردن__د و ياريش نمودن__د و از نورى كه با او ن__ازل ش__ده ، پيروى كردن__د ، آنان رستگ_ارانند .(1)

درباره مفهوم « اُمِّىّ » كه از ماده « اُم » به معنى مادر يا « اُمَّت » به معنى جمعيت گرفته شده است ، درميان مفسران گفتگو است ، جمعى آن را به معنى درس نخوانده مى دانند ، يعنى به همان حالتى كه از مادر متولد شده ، باقى مانده و

1- 157 / اع___________________راف .

(70) پيامبر شناسى

مكتب استادى را نديده است و بعضى آن را به معنى كسى كه از ميان امت و توده مردم برخاسته ، نه از ميان اشراف و مترفين و جباران و بعضى به مناسبت اين كه مكه را « اُمُّ الْقُرى » مى گويند ، اين كلمه را مرادف « مَكّى » دانسته اند. « اِصْر » در اصل به معنى نگهدارى و محبوس كردن است و به هر كار سنگينى كه انسان را از فعاليت بازمى دارد ، « اِصْر » گفته مى شود، اگر عهد وپيمان و يا مجازات وكيفر را « اِصْر » مى گويند ، به خاطر محدوديت هايى است كه براى انسان ايجاد مى كند . اين آيه در حقيقت مكمل آيه گذشته درباره صفات كسانى است كه مشمول رحمت واسعه پروردگار هستند ، يعنى پس از ذكر

صفات سه گانه تقوا و اداء زكات و ايمان به آيات پروردگار ، در اين آيه صفات ديگرى به عنوان توضيح براى آن ها ذكر مى كند و آن پيروى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله است ، زيرا ايمان به خدا از ايمان به پيامبر صلى الله عليه و آله و پيروى از مكتبش ، جدايى ناپذير است ، همچنين تقوا و زكات نيز بدون پيروى از رهبرى او تكميل نمى شود . لذا مى گويد : « كسانى مشمول اين رحمت مى شوندكه از فرستاده پروردگار پيروى كنند » (اَلَّذينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ) . سپس براى اين رسول ، شش صفت علاوه بر مقام رسالت بيان مى كند ؛

_ او پي___امب_______ر خ_______دا اس_____ت ( النَّبِ_ىَّ ) .

« نبى » به كسى گفته مى شود كه پيام خدا را بيان مى كند و به او وحى نازل مى شود __ هرچند مأمور به دعوت و تبليغ نباشد __ اما « رسول » كسى است كه علاوه بر مقام نبوّت ، مأمور به دعوت و تبليغ به سوى آيين خدا و ايستادگى در اين مسير مى باشد . در حقيقت رسالت ، مقامى است بالاتر از نبوت ، بنابراين در معنى رسالت ، نبوت هم افتاده است، ولى

از چنين پيامبرى اطاعت كنيد (71)

چون آيه در مقام تشريح و توضيح و تفصيل پيامبر صلى الله عليه و آله است ، آن دو را مستقلاً ذكر كرده، در واقع آن چه به طور سربسته در مفهوم رسول افتاده، به صورت مستق__ل و روش__ن، به عنوان تجزي__ه و تحليل صف__ات او ذكر شده است .

_ پيامبرى كه درس نخوانده و از ميان توده جمعيت برخاسته ، از سرزمين مكه ، اُمُّ الْقُرى ، كانون اصلى توحيد ، طلوع كرده است (الاُْمِّىَّ). روايات اسلامى كه در منابع مختلف حديث

وارد شده ، نيز بعضى آن را به معنى درس نخوانده و بعضى آن را به معنى مكّى تفسير كرده اند .(1) ولى هيچ مانعى ندارد كه كلمه « اُمّى » اشاره به هر سه مفهوم بوده باشد و بارها گفته ايم كه استعمال يك لفظ در چند معنى ، هيچ گونه مانعى ندارد و در ادبيات عرب شواهد فراوانى براى اين موض__وع وجود دارد ( درب__اره اُمّى ب__ودن پيامب__ر صلى الله عليه و آله بعد از تكمي__ل تفسير اين آيه مشروحا بحث خواهيم كرد ) .

_ « پيامبرى كه صفات و علامات و نشانه ها و دلايل حقانيت او را در كتب آسمانى پيشين ( تورات و انجيل ) مشاه__ده مى كنن__د » ( الَّذى يَجِدُونَهُ مَكْتُوبا عِنْدَهُمْ فِى التَّوْريةِ وَ الاِْنْجيلِ ) . در زمين__ه وج__ود بش__ارات مختل__ف در كت__ب عهدي__ن ( تورات و انجي__ل ) حتى ت__ورات و انجي__ل تحريف يافت__ه كنونى ني__ز پس از تكمي__ل تفسي_ر اي_ن آي_ه بح___ث ج_داگان__ه خواهي___م داش___ت .

_ « پيامبرى كه محتواى دعوت او با فرمان عقل كاملاً سازگار است ، به نيكى ها و آن چه خرد آن را مى شناسد و

1- « نور الثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 78 و 79 .

(72) پيامبر شناسى

نزدش معروف است ، دعوت مى كند و از بدى ها و زشتى ها و آن چه خرد ناشناس مى شمرد ، نهى مى نمايد » ( يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهيهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ ) .

_ محتواى دعوت او با فطرت سليم هم آهنگ است ، « طيّبات و آن چه را طبع سليم مى پسندد ، براى آن ها حلال مى شمرد و آن چه خبي__ث و تنفرآمي__ز مى باشد، بر آن ها تحري__م مى كن_د » ( وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّباتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَباآئِثَ )

.

_ او به سان مدعيان دروغين نبوت و رسالت كه هدفشان به زنجير كشيدن توده هاى مردم و استعمار و استثمار آن ها است ، نيست ، نه تنها بندى بر آن ها نمى گذارد، بلكه « بارها را از دوش آنان برمى دارد و غل و زنجيرهايى راكه بر دست و پا و گردنشان سنگينى مى كرد ، مى شكند » ( وَ يَضَعُ عَنْهُمْ اِصْرَهُمْ وَ الاَْغْلالَ الَّتى كانَتْ عَلَيْهِمْ ) . و چون اين صفات شش گانه به ضميمه مقام رسالت كه مجموعا هفت صفت مى شود ، روى هم رفته نشانه روشن و دليل آشكارى بر صدق دعوت او است ، اضافه مى كند : « كسانى كه به او ايمان بياورند و مقامش را بزرگ بشمرند و او را در ابلاغ رسالتش ي__ارى كنند و از نور آشك__ارى كه با او نازل شده ، يعنى قرآن مجيد پيروى كنند ، بدون شك چنين افرادى رستگارانند » ( فَالَّذينَ امَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذىآ اُنْزِلَ مَعَهُ اوُلآئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ). « عَزَّرُوهُ » از ماده « تعزير » به معنى حمايت و يارى كردن آميخته با احترام و بزرگداشت است و بعضى گفته اند كه اصل آن به معنى منع و جلوگيرى است ، اگر جلوگيرى از دشمن باشد ، مفهوم آن ، يارى كردن است و اگر جلوگيرى از گناه باش ، مفهوم آن ، مجازات و تنبيه است و لذا به مجازات هاى خفيف ، تعزيرمى گويند . قابل توجه اين كه در آيه فوق به ج_اى « اُنْزِلَ اِلَيْهِ » ، عب_ارت « اُنْزِلَ

از چنين پيامبرى اطاعت كنيد (73)

مَعَهُ » ( با او نازل گرديد ) آمده است ، درحالى كه مى دانيم شخص

پيامبر صلى الله عليه و آله نزولى از آسمان نداشت ، ولى چون نبوت و رسالت او همراه قرآن از طرف خدا نازل شده، تعبير به « مَعَهُ » شده است.

، بلكه بايد آن ها را

(74) پيامبر شناسى

همچنان در جهل و بى خبرى نگه دارد تا بهتر بتواند آن ها را استثمار كند ، درحالى كه مى بينيم او زنجيرهاى گران را از دست و پاى بشريت گشود ؛ زنجير جهل و نادانى ، از طريق دعوت پى گير و مستمر به علم و دانش . زنجير بت پرستى و خرافات ، از راه دعوت به توحيد. زنجير انواع تبعيضات و زندگى طبقاتى ، از طريق دعوت به اخوّت دينى و برادرى اسلامى و مساوات در برابر قانون . و زنجيرهاى ديگر ، هريك از اين ها به تنهايى دليلى است بر حقانيت دعوت او و مجموع آن ها دليلى روشن تر .

داشتند ، منتها اين آگاهى از طريق الهى و به مقدارى كه خدا مى خواست بود ، نه اين كه از پيش خود چيزى بدانند و اگر مى بينيم در پاره اى از آيات نفى علم غيب شده اشاره به همين است كه علم آن ها ذاتى نيست بلكه فقط از ناحيه خدا است. اين آيه واقعيّت ديگرى را نيز روشن مى كند كه بيان سرگذشت انبياء و اقوام گذشته در قرآن تنها درسى براى امت اسلامى نيست ، بلكه علاوه بر اين كه نوع دلدارى و تسلى خاطر و تقويت اراده و روحيه براى پيامبر صلى الله عليه و آله نيز هست ، چرا كه او هم بشراست و بايدازاين طريق در مكتب الهى درس بخواند و براى مبارزه با طاغوت هاى عصر خويش آماده تر شود و از انبوه مشكلاتى كه بر سر راهش وج__ود دارد نهراس__د يعن__ى همان گون__ه كه نوح با آن هم__ه گرفتارى ه__اى طاقت فرس__ا صب__ر و استقام__ت به خرج داد و به ايمان آوردن يك ع__ده بسيار كم در عم__ر طولان__ى معروف__ش دلخ__وش ب__ود ، تو ه__م باي__د صبر و استقام_ت را درهرحال از دست ندهى .

.(1)

جمله «وَ لاَِنِ اتَّبَعْتَ اَهْواءَهُمْ» ممكن است براى بعضى اين سؤال را به وجود آورد كه ؛ پيامبر صلى الله عليه و آله با آن مقام عصمت، مگر ممكن است از هوس هاى منحرفان يهود پيروى كند؟ در پاسخ مى گوييم : اين گونه تعبيرها كه در آيات قرآن كرارا ديده مى شود ، هيچ منافاتى با مقام عصمت انبياء ندارد ، زيرا از يك سو جمله شرطيّه است و جمله شرطيّه دليل بر وقوع شرط نيست . از سوى ديگر معصوم بودن ، گناه را بر پيامبران محال نمى كند ، بلكه پيغمبر و امام با اين كه قدرت بر گناه دارند و اختيار از آن ها سلب نشده ، دامن هايشان هيچ گاه آلوده به گناه نمى گردد ، به تعبير ديگر آن ها قدرت بر گناه دارند ، ولى ايمان و علم و تقوايشان در حدّى است كه هرگز به سراغ گناه نمى روند ، بنابراين هشدارهايى همانند هشدارفوق در موردآن ها كاملاً به جااست، از سوى سوّم اين خطاب گرچه متوجّه پيامبر صلى الله عليه و آله مى باشد ، ولى ممكن است منظورهمه مردم باشد .

1- 120 / بق___________ره .

عصمت رسول اكرم (77)

نيست كه نيروى تو از قدرت بى پايان پروردگار مدد مى گيرد ؟ و كتاب تو وحى آسمانى است كه از ناحيه او بر تو القاء شده است؟ توجه به اين نكته لازم است كه اگر كسى بگويد : ما از كجا بدانيم كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله هرگز به مكتب نرفت و خط ننوشت ، در پاسخ مى گوييم : او در محيطى زندگى كرد كه باسواد در آن جا بسيار محدود و معدود بود ، به طورى كه مى گويند : در تمام شهر مكه بيش از 17 نفر قدرت بر خواندن و نوشتن نداشتند ، در چنين محيطى اگر كسى درس بخواند و مكتبى ببيند ، محال است بتواند كتمان كند ، در همه جا مشهور و معروف مى شود و استاد و درسش شناخته خواهد شد. چنين

1- 48 / عنكب______________وت .

(78) پيامبر شناسى

شخصى چگونه مى تواند ادعا كند پيامبر راستين است اما دروغى به اين آشكارى گويد ؟ خصوصا اين كه اين آيات در مكه كه مهد نشو و نماى پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله بود ، نازل گرديده ، آن هم در برابر دشمنان لجوجى كه كوچك ترين نقطه ضعف ها از نظرشان مخفى نمى ماند .

بَ_لْ هُ___وَ اي___اتٌ بَيِّن___اتٌ ف____ى صُ____دوُرِ الَّ_ذي___نَ اُوتُ____وا الْعِلْ____مَ وَ م____ا يَجْحَ___دُ بِ__اآي__اتِن__ا اِلاَّ الظّ__الِمُ____ونَ

بلكه اين كتاب آسمانى مجموعه اى از آيات روشن است كه در سينه صاحبان دل جاى دارد و آيات ما را جز ستمگ_____ران انك___ار نم_____ى كنن____د .(1)

تعبير به « اآياتٌ بَيِّناتٌ » بيانگر اين واقعيت است كه نشانه هاى حقانيت قرآن در خود آن به چشم مى خورد و درپيشانى آيات مى درخشد و دليل آن با خود آن است. در حقيقت همچون آيات تكوينى است كه انسان از مطالعه آن بدون نياز به چيز ديگر، به حقيقت پى مى برد، اين آيات تشريعى

نيز از نظر ظاهر و محتوا چنان است كه خود دليل صدق خويش است. از اين گذشته طرفداران اين آيات و طالبان و دلدادگان آن ، كسانى هستند كه بهره اى از علم و آگاهى دارند ، هرچند دستشان تهى و پايشان برهنه است. به تعبير روشن تر يكى از طرق شناخت اصالت يك مكتب ، بررسى حال مؤمنان به آن مكتب است ، اگر گروهى نادان يا شيّاد ، دور كسى را گرفتند ، به نظر مى رسد كه او نيز از

1- 49 / عنكبوت .

امّى بودن پيامبر اعظم (79)

همين قماش باشد اما اگر كسانى كه اسرار علوم در سينه هاى آن ها نهفته است ، اعلام وفادارى به مكتبى كردند ، دليل بر حقانيت آن است و ما مى بينيم گروهى از علماى اهل كتاب و شخصيت هاى باتقواى ممتازى همچون ابوذرها و سلمان ها، مقدادها و عمار ياسرها و شخصيت والايى همچ_ون على حاميان و عاشقان اين مكتب بودند. در روايات زيادى كه از طرق اهل بيت عليهم السلام وارد شده ، اين آيه به ائمه اهل بيت عليهم السلام تفسير شده است ، اين به معن_ى انحصار نيست، بلكه بيان مصداق روشنى است براى جمله « اَلَّذينَ اوُتُوا الْعِلْمَ » .(1) و اگر مى بينيم در بعضى از روايات تصريح شده به اين كه منظور خصوص امامان است ، درحقيقت اشاره به مرحله كامل علم قرآن مى باشد كه در اختيار آن ها است و هيچ مانع__ى ندارد كه علما و دانشمن__دان بلكه توده ه__اى فهمي__ده م____ردم به__ره اى از اي__ن عل__وم ق__رآن داشت__ه باشن__د.

درباره مفهوم « اُمّى » ، سه احتمال معروف وجود دارد ؛ نخست اين كه به معنى درس نخوانده است ، دوم اين كه به معنى كسى است كه

در سرزمين مكه تولد يافته و از مكه برخاسته است، سوم به معنى كسى است كه از ميان امت و توده مردم قيام كرده است ولى معروف تر از همه ، تفسير اول است كه با موارد استعمال اين كلمه نيز سازگارتر مى باشد و همان گونه كه گفتيم ، ممكن است هر سه معنى باهم مراد باشد . در اين كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله به مكتب نرفت و خط ننوشت ، در ميان مورخان بحثى نيست و قرآن نيز صريحا در آيه 48 سوره عنكبوت درباره وضع پيامبر صلى الله عليه و آله

1- « تفسير برهان » ، جلد 3 ، صفحه 254 .

(80) پيامبر شناسى

قبل از بعثت مى گويد: « وَ ما كُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِيَمينِكَ اِذا لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ : پيش از اين نه كتابى مى خواندى و نه با دست خود چيزى مى نوشتى تا موجب ترديد دشمنانى كه مى خواهند سخنان تو را ابطال كنند ، گردد » . اصولاً در محيط حجاز به اندازه اى باسواد كم بود كه افراد باسواد كاملاً معروف و شناخته شده بودند ، در مكه كه مركزحجاز محسوب مى شد، تعداد كسانى از مردان كه مى توانستند بخوانند و بنويسند ، از 17 نفر تجاوز نمى كرد و از زنان ، تنها يك زن بودكه سوادخواندن و نوشتن داشت .(1) مسلما در چنين محيطى، اگر پيامبر صلى الله عليه و آله نزد معلمى خواندن و نوشتن را آموخته بود ، كاملاً معروف و مشهور مى شد و به فرض اين كه نبوتش را نپذيريم ، او چگونه مى توانست باصراحت در كتاب خويش اين موضوع را نفى كند ؟ آيا مردم به او اعتراض نمى كردند كه درس خواندن تو مسلم است ، اين قرينه روشنى

بر اُمّى بودن او است . و در هر حال وجود اين صفت در پيامبر صلى الله عليه و آله ، تأكيدى در زمينه نبوت بود تا هرگونه احتمالى جز ارتباط به خداوند و جهان ماوراء طبيعت در زمينه دعوت او منتفى گردد . اين در مورد دوران قبل از نبوت و اما پس از بعثت نيز در هيچ يك از تواريخ نقل نشده است كه او خواندن و نوشتن را از كسى فراگرفته باشد ، بنابراين به همان حال اُمّى بودن تا پايان عمر باقى ماند . ولى اشتباه بزرگى كه بايد در اين جا از آن اجتناب كرد ، اين است كه درس نخواندن ، غير از بى سواد بودن است و كسانى كه كلمه « اُمّى » را به معنى بى سواد

1- « فتوح البلدان » بلاذرى ، 459 ، طبع مصر .

امّى بودن پيامبر اعظم (81)

تفسيرمى كنند، گويا به اين تفاوت توجه ندارند . هيچ مانعى نداردكه پيامبر صلى الله عليه و آله به تعليم الهى، خواندن __ يا __ خواندن و نوشتن را بداند، بى آن كه نزد انسانى فراگرفته باشد ، زيرا چنين اطلاعى بدون ترديد از كمالات انسانى است و مكمل مقام نبوت مى باشد . شاهد اين سخن ، آن است كه در رواياتى كه از امامان اهل بيت عليهم السلام نقل شده، مى خوانيم: پيامبر صلى الله عليه و آله مى توانست بخواند و ياهم توانايى خواندن داشت و هم توانايى نوشتن .(1) اما براى اين كه جايى براى كوچك ترين ترديد براى دعوت او نماند ، از اين توانايى استفاده نمى كرد . و اين كه بعضى گفته اند : توانايى بر خواندن و نوشتن ، كمالى محسوب نمى شود ، بلكه اين دو علم ، كليدى براى رسيدن به كمالات علمى هستند ، نه علم واقعى و كمال حقيقى ، پاسخش در خودش نهفته است

، زيرا آگاهى از وسيله كمالات خود نيز كمالى است روشن . ممكن است گفته شود در دو روايت كه از ائمه اهل بيت عليهم السلام نقل شده ، صريحا تفسير « اُمّى » به درس نخوانده ، نفى گرديده است و تنها به معنى كسى كه به « اُمُّ الْقُرى » ( مكه ) منسوب است ، تفسير شده .(2) در پاسخ مى گوييم : يكى از اين دو روايت به اصطلاح « مرفوعه » است و سند آن ، فاقد ارزش و روايت دوم از « جعفر بن محمد صوفى » نقل شده كه از نظر علم رجال ، شخص مجهولى است . و اما اين كه بعضى ها تصور كرده اندكه آيه 2 سوره جمعه ؛ « يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اآياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ

1- « تفسير برهان » ، جلد 4 ، صفحه 332 ، ذيل آيات اول سوره جمعه .

2- « تفسي____ر ب__ره______ان » ، جل___________د 4 ، صفح_________ه 332 .

(82) پيامبر شناسى

وَالْحِكْمَةَ » و آيات ديگرى كه به اين مضمون است ، دليل بر آن است كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله قرآن را از روى نوشته بر مردم مى خواند ، كاملاً اشتباه است ، زيرا تلاوت هم به خواندن از روى نوشته گفته مى شود و هم به خواندن از حفظ ، كسانى كه قرآن يااشعار ياادعيه را از حفظ مى خوانند، تعبير به تلاوت درمورد آن هابسيارفراوان است . ازمجموع آن چه گفتيم ، چنين نتيجه مى گيريم كه ؛

_ پيامبر صلى الله عليه و آله به طور قطع نزد كسى خواندن و نوشتن را فرانگرفته بود و به اين ترتيب يكى از صفات او ، اين است كه نزداستادى درس نخوانده است .

_ هي__چ گون__ه دلي__ل معتب__رى در دس__ت نداري__م

ك__ه پيامب__ر صلى الله عليه و آله قب__ل از نبوت يا بع__د از آن عملاً چي__زى را خ__وان___ده ي__ا ن____وشت__ه ب___اش__د .

_ اين موضوع منافات__ى با آن ن__دارد كه پيامب__ر صلى الله عليه و آله به تعليم پروردگار قادر بر خواندن يا نوشتن بوده باشد .

و به خاطر همين مأموريت بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله نامه به سران بزرگ جهان آن روز ، در خارج از جزيره عربستان نوشت و كسراها و قيصرها و نجاشى ها را به اسلام دعوت كرد. و نيز براساس همي_ن خط و برنامه بود، كه پيروانش براى تبليغ اسلام بعد از او به همه جهان گام نهادند و تعاليم اسلام را در دنيا منتشر ساختند.

3 _ عموم مردم دنيا اعم از مؤمن و كافر همه مرهون رحمت پيامبر صلى الله عليه و آله هستند ، چراكه نشر آيينى را به عهده گرفتى كه سبب نجات همگان است ، حال اگر گروهى از آن استفاده كردند و گروهى نكردند اين مربوط به خودشان است و

درس پنجم (85)

تأثيرى بر عمومى بودن رحمت نمى گذارد . اين درست به آن مى ماند كه بيمارستان مجهزى براى درمان همه دردها با پزشكان ماهر و انواع داروها تأسيس كنند و درهاى آن را به روى همه مردم بدون تفاوت بگشايند ، آيا اين وسيله رحمت براى همه افراد آن اجتماع نيست ؟ حال اگر بعضى از بيماران لجوج خودشان از قبول اين فيض عام امتناع كنند تأثيرى در عمومى بودن آن نخواهد داشت.

مت___ن اصل_ى

است بعضى ديگر از نزديكان پيامبر صلى الله عليه و آله را نيز شامل شود ، ولى با گذشت زمان دامنه خاندان پيامبر گسترده شد. سپس اضافه مى كند اگر دستور نماز به تو و خاندانت داده

1- 132 / طه .

(86) پيامبر شناسى

شده است ، منافع و بركاتش تنها متوجه خود شما است «ما از تو روزى نمى خواهيم بلكه به تو روزى مى دهيم» (لا نَسْئَلُكَ رِزْقا نَحْنُ نَرْزُقُكَ) . اين نماز چيزى بر عظمت پروردگار نمى افزايد ، بلكه سرمايه بزرگى براى تكامل شما انسان ها و كلاس عالى تربيت است. و به اين ترتيب نتيجه عبادات مستقيما به خود عبادت كنندگان باز مى گردد و در پايان آيه اضاف__ه مى كن__د ( وَالْعاقِبَ__ةُ لِلتَّقْ__وى ). آن چه باق__ى مى مان__د و سرانجام__ش مفي__د و سازن__ده و حيات بخش است ، هم___ان تق__وا و پرهي__زك__ارى اس__ت ، پرهي__زك____اران س__رانج__ام پيروزن__د و بى تقواي___ان محك__وم ب__ه شكس__ت .

او را بهتر از همه مى شناسند و هم پيوند محبت خويشاوندى نزديك ايجاب مى كند كه به سخنانش بيش از ديگران گوش فرا دهند و از حسادت ها و كينه توزى ها و انتخاب موضع خصمانه ، دورترند. به علاوه اين امر نشان مى دهد كه پيامبر صلى الله عليه و آله هيچ گونه مداهن__ه و سازش ك__ارى با هي__چ كس ن__دارد حتى بستگ__ان مش__رك خود را از دع__وت به سوى توحيد و حق و عدالت استثن___ا نمى كند .

الَّذى نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعالَمينَ نَذيرا : پاينده و برقرار است خداوندى كه قرآن را بر بنده اش فرستاد كه جهانيان را از مسؤوليت هايشان بيم دهد ». اين ها نمونه آياتى است كه گواه جهانى بودن دعوت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله است و در اين باره باز هم به خواست پروردگار ذيل آيه 7 سوره شورى بحث خواهيم كرد ودر ذيل آيه 92 سوره انعام نيز بحث نسبتا مشروحى در اين زمينه مطرح شده است .(1) سپس خدايى را كه پيامبر صلى الله عليه و آله به سوى او دعوت مى كند ، با سه صفت معرفى مى كند . جالب توجه اين كه آيه فوق در مكه نازل شده است كه در آن روز پيروان اسلام ، در اقليت شديدى قرار داشتند، آن چنان كه شايد كمتر كسى احتمال مى داد پيامبر صلى الله عليه و آله حتى بر مكه مسلط شود ، تا چه رسد به جزيرة العرب و يا قسمت مهم دنيا. بنابراين كسانى كه فكر مى كنند پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نخست مدعى رسالت بر مكه بود و هنگامى كه آيينش بالا گرفت به فكر تسلط بر حجاز افتاد و سپس در فكر كشورهاى ديگر فرورفت و نامه به سلاطين دنيا نوشت و اعلام جهانى بودن آيينش را كرد ، پاسخ همه آن ها را آيه فوق كه در مكه نازل شده است، مى دهد و مى گويد : او از آغاز كار،

1- « تفسير نمونه » ، جلد 5 ، صفحه 344 .

دعوت جهانى پيامبر (89)

دع__وت جهان___ى خ__ود را آشك__ار ساخ___ت .

وَ مِنْ قَوْمِ مُوسى اُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ يَعْدِلُونَ

و از ق__وم م__وس__ى، گ__روه__ى ب___ه س_____وى ح_____ق ه__داي__ت مى كنن____د و ح__اك____م ب__ه ح____ق و ع___دالتن___د .

اين آيه مى تواند ناظر به اقليتى از يهود باشد كه در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله مى زيستند ،

همان ها كه تدريجا و پس از مطالع__ه كاف__ى روى دع__وت پيامب__ر صلى الله عليه و آله سرانج__ام اس__لام را پذيرفتن__د و در جم__ع مسلمانان راستي__ن و حامي__ان مخل__ص درآم__دن__د، اي_ن تفسي__ر با ظاه__ر آي__ه و فع__ل مض__ارع ك__ه در آن به ك__ار رفته ، هماهنگ ت__ر اس__ت .(1)

» استفاده نمى شود كه هدف از نزول قرآن انذار مردم مكه و اطراف آن است ؟ آيا اين تعبير با جهانى بودن اسلام تضاد ندارد ؟ پاسخ اين سؤال با توجه به يك نكته روشن مى شود و آن اين كه : كلمه « اُمُّ الْقُرى » كه يكى از نام هاى مكه است ، از دو واژه تركيب يافته « اُمّ » كه در اصل به معنى اساس و ابتدا و آغاز هر چيزى است و مادر را هم به همين جهت « اُمّ » مى گويند كه اساس و اصل فرزندان است. و «قُرى» كه جمع « قريه » به معنى هر گونه آبادى و شهر است ، اعم از شهرهاى بزرگ و كوچك يا روستاها و شواهد زيادى نيز در قرآن بر اين معنى وجود دارد. اكنون ببينيم چرا « مكه » را « اُمُّ الْقُرى » ناميده اند ؟ ( مادر و اصل همه آبادى ها ). روايات اسلامى تصريح مى كند كه همه زمين ، نخست زير آب غرق بود و خشكى ها تدريجا سر از آب بيرون آوردند ( علم امروز نيز اين معنى را پذيرفته است ). اين روايات مى گويد : نخستين نطفه اى كه از زير آب سر برآورد « كعبه بود و سپس خشكى هاى زمين از كنار آن گسترش يافت كه از آن به عنوان "دَحْوُ الاَْرْضِ" ( گسترش زمين ) ياد شده است » . با توجه به اين تاريخچه روشن مى شود كه « مكه » اصل و اساس و آغاز همه آبادى هاى روى زمين است، بنابراين هرگاه گفته شود «اُمُّ الْقُرى وَ مَنْ حَوْلَها» پيداست كه تمام مردم روى زمين را شامل مى شود .(1) از اين گذشته مى دانيم

اسلام تدريجا گسترش يافت: پيامبر

پيامبر و جهانى سازى اسلام (91)

صلى الله عليه و آله نخست مأمور بود بستگان نزديك خود را انذار كند ، چنان كه در آيه 214 سوره شعرا مى خوانيم : « وَ اَنْذِرْ عَشيرَتَكَ الاَْقْرَبينَ » ، تا هسته بندى اسلام محكم شود و آماده گسترش گردد. سپس در مرحله دوم پيامبر مأمور شد ، ملت عرب را تبليغ و انذار كند ، چنان كه در آيه 3 سوره فصلت آمده : « قُرْانا عَرَبِيّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ : اين قرآن است عربى براى قومى كه مى فهمند و درك مى كنند » . و در آيه 44 سوره زخرف نيز آمده است : « وَ اِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ : اين قرآن مايه تذكر تو و قوم تو است ». هنگامى كه پايه هاى اسلام در ميان اين قوم قوى و مستحكم شد ، پيامبر صلى الله عليه و آله مأموريت گسترده ترى يافت و مأمور انذار جهانيان شد ، چنان كه در آيه اول سوره فرقان مى خوانيم : «تَبارَكَ الَّذى نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِه لِيَكُونَ لِلْعالَمينَ نَذيرا : جاويد و پر بركت است خداوندى كه قرآن را بر بنده اش نازل كرد تا همه جهانيان را انذار كند » ( و آيات فراوان ديگر ). و به خاطر همين مأموريت بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله نامه به سران بزرگ جهان آن روز ، در خارج از جزيره عربستان نوشت و كسراها و قيصرها و نجاشى ها را به اسلام دعوت كرد. و نيز ب_ر اساس همي_ن خط و برنامه بود ، ك_ه پيروانش براى تبليغ اسلام بعداز او به همه جهان گام نهادند و تعاليم اسلام را در دنيا منتشر ساختند. در اين كه چرا روز قيامت « يَوْمُ الْجَمْعِ » نامي__ده

شده ، تفسيره__اى متعددى وج__ود دارد ، ولى ظاه__ر اين است كه منظ__ور اجتم__اع ، همه خلاي__ق در آن روز ب__زرگ است ، از اولي__ن و آخري__ن ، همان گون__ه كه در آيه 50 س__وره واقع__ه آمده اس__ت : «

1- اين تعبير در 92 / انعام نيز آمده و توضيح بيشتر در اين زمينه در جلد 5 تفسير نمونه صفحه 44 درج ش__ده اس__ت .

(92) پيامبر شناسى

قُلْ اِنَّ الاَْوَّلينَ وَ الاْخِرينَ لَمَجْمُوعُ_ونَ اِل_ى ميق_اتِ يَ__وْمٍ مَعْلُ___ومٍ : بگ__و ، اولي__ن و آخري___ن همگ__ى در موع__د روز معينى جم__ع م_ى ش__ون__د » .

وَمااَرْسَلْناكَ اِلاّكافَّةً لِلنّاسِ بَشيراوَنَذيراوَلكِنَ اَكْثَرَالنّاسِ لايَعْلَمُونَ

ما تورا جزبراى همه مردم نفرستاديم تا (آن هارا به پاداش هاى الهى)بشارت دهى و (از عذاب او) بترسانى، ولى اكثر مردم نمى دانند.(1)

به تناسب آيه فوق ذكر كردن_د، عموميّت دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله به عنوان يكى از افتخارات بزرگش منعكس است، آن جا كه مى گويد: «پنج چيز خداوند به من مرحمت فرموده و اين را از روى فخر و مباهات نمى گويم (بلكه به عنوان شكر نعمت مى گويم) من به تمام انسان ها از سفيد و سياه مبعوث شدم و زمين براى من پاك و پاك كننده و همه جاى آن مسجد و معبد قرار داده شده، غنيمت جنگى براى من حلال است، در حالى كه براى هيچ كس قبل از من حلال نشده ب__ود، من به وسيل__ه رعب و وحش__ت در دل دشمن__ان يارى ش__ده ام (و خداون__د رعب مارا در دل خص__م ما افكنده) به طورى كه در پيشاپي__ش من به ان__دازه يك ماه راه طى طريق مى كند و مقام شفاعت به من داده شده و من آن را ب___راى امت____م در قيام__ت ذخي___ره ك____رده ام». (1)

نيست ؟ حال اگر بعضى از بيماران لجوج خودشان از قبول اين فيض عام امتناع كنند تأثيرى در عمومى بودن آن نخواهد داشت. و به تعبير ديگر رحمت بودن وجود پيامبر براى همه جهانيان جنبه مقتضى و فاعليت فاعل دارد و مسلما فعليت نتيجه ، بستگى به قابليت قابل نيز دارد. تعبير به « عالَمينَ » ( جهانيان ) آن چنان مفهوم وسيعى دارد كه تمام انسان ها را در تمام اعصار و قرون شامل مى شود و لذا اين آيه را اشاره اى بر خاتميت پيامبر اسلام مى دانند ، چراكه وجودش براى همه انسان هاى آينده تا پايان جهان رحمت است و رهبر و پيشوا و مقتدا ، حتى اين رحمت ، از ي_ك نظر شامل فرشتگان هم مى شود. حديث جالبى در اين جا نقل شده كه اين عموميت را تأييد مى كند حديث اين است : هنگامى كه اين آيه نازل شد پيامبر از جبرئيل پرسيد : « هَلْ اَصابَكَ مِنْ هذِهِ الرَّحْمَةِ شَيْى ءٌ : آيا چيزى از اين رحمت عايد تو شد ؟ ». جبرئيل در پاسخ عرض كرد : « نَعَمْ ، اِنّى كُنْتُ اَخْشى عاقِبَةَ الاَْمْرِ ، فَامَنْتُ بِكَ ، لَمّا اَثْنَى اللّهُ عَلَىَّ بِقَوْلِه عِنْدَ ذِى الْعَرْشِ مَكينٍ : من از پايان كار خويش بيمناك بودم ، اما به خاطر آيه اى كه در قرآن بر تو نازل شده از وضع خود مطمئن شدم، آن جاكه خداوندمرا بااين جمله مدح كرده " ذى قُوَّةٍ عِنْدَ ذِى الْعَرْشِ مَكينٍ : جبرئيل نزد خداوند خالق عرش بلندمقام و بلندمرتبه است " » .(1)

1- « مجمع البيان » ذيل آيه مورد بحث .

پيامبر رحمت جهانى است (95)

سؤالات درس پنجم

1 _ چرا پيامب__ر اس__لام اصلاح__ات را از خان__واده خود آغ__از ك__رد ؟

2

_ دع__وت جه__ان__ى پي___امب__ر صلى الله عليه و آله چگ__ون_____ه شك__ل گرف___ت ؟

3 _ چ__را مك__ه مك___رّم__ه «اُمُّ الْقُ____رى» نامي_____ده ش____ده اس__ت ؟

4 _ مفهوم جهانى سازى و جهانى بودن رحمت پيامبر صلى الله عليه و آله را بيان كنيد.

(96) پيامبر شناسى

نه تنها به آيين او كافر شدند، بلكه در برابر او به مبارزه برخاستند ، اين سبب شد كه خشم و غضب تازه اى آن ها را فراگيرد و

درس ششم (97)

اين غضب دوّم است، لذا مى گويد: «فَباؤوُ بِغَضَبٍ عَلى غَضَبٍ ».

3 _ يكى ديگر از عوامل كفر و انكار بهانه جويى است ، گرچه بهانه جويى معلول عوامل ديگر از جمله تكبّر و خودخواهى مى باشد ولى تدريجا به عنوان يك روحيه منفى درمى آيد و خود يك عامل براى عدم تسليم در برابر حق مى گردد. از جمله بهانه جويى هايى كه مشركان در برابر پيامبر صلى الله عليه و آله داشتند و در چندين آيه از قرآن به آن اشاره شده و در آيه مورد بحث نيز آمده است اين است كه آن ها مى گفتند به تنهايى به اين مأموريت بزرگ دست زده است؟ « چرا موجودى از غيرجنس بشر و از جنس فرشتگان او را در اين مأموريت همراهى نمى كند ؟ » مگر مى تواند انسانى كه از جنس م___ا اس__ت به تنهاي__ى بار رسال__ت را بر دوش كش__د ؟

4 _ آيه مورد بحث به پيامبر صلى الله عليه و آله دستور مى دهد ، كه هيچ فرد با ايمانى را از هر طبقه و نژاد و در هر شرايطى بوده باشد ، نه تنه__ا از خود نراند، بلكه آغوش خوي__ش را يكس__ان به روى همه بگشاي__د، حتّى اگر كسان__ى آلوده ب__ه گناهان زي__اد باشند، آن ها را ني__ز بپذي__رد و اص___لاح كن___د .

5 _ گاهى مؤمنان تازه كار طبق روشى كه از پيش داشتند با هركس كه در عقيده با آن ها مخالف بود به خشونت مى پرداختند و آن ها را صريحا اهل جهنم و عذاب و شقى و گمراه مى خواندند و خود را اهل نجات ،

و اين سبب مى شد كه مخالفان يك حالت منفى در برابر دعوت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله به خ_ود بگيرند. گمان نكنيد كه شما مؤمنان تنها اهل نجات هستيد و ديگران اهل دوزخ هستند، خدا از اعمال شما و دل هاى شما آگاه تر است ، اگر بخواهد به گناهانتان شما را

(98) پيامبر شناسى

مجازات مى كند و اگر بخواهد مشمول رحمت مى سازد ، كمى به حال خود بينديشيد و درباره خود و ديگران عادلانه تر قضاوت كنيد.

6 _ ماجراى معراج آزمايشى براى مردم بود به خاطر آن است كه صبحگاهان كه پيامبر داستان معراج را بيان كرد ، سر و صدا پيرامون آن برخاست ، دشمنان آن را به باد مسخره گرفتند ، افراد ضعيف الايمان با شك و ترديد به آن نگريستن__د و مؤمنان راستي_ن آن را به طور كامل پذيرفتند ، چرا كه در برابر قدرت خ__دا همه اي__ن مسايل ، سهل است.

7 _ يهوديانى كه امروز بر مراكزحساس اسلامى غاصبانه مسلط شده اند و هرساعت درگوشه اى ازجهان آتشى برمى افروزند و آن همه جنايت و بيدادگرى دارند، هم چنين منافقانى كه با آن ها معاملات سياسى و غيرسياسى كرده و مى كنند و همه سلطه گرانى كه خط بنى اميه را در برابر اسلام در كل كشورهاى اسلامى تعقيب مى نمايند و نيكان را از صحنه اجتماع كنار مى زنند، فرومايگان را بر گرده مردم مسلط مى كنند ، دوستان حق و مجاهدان راستين را شهيد و بازماندگان دوران جاهليت را بر سركار مى گمارند ، همه اين ها شاخ و برگ شجره خبيثه ملعونه هستند و آزمايشى ب__راى مردم .

8 _ معصوم بودن پيامبر صلى الله عليه و آله جنبه اضطرارى ندارد ، بلكه توأم با يك نوع خودآگاهى است كه با اختيار و آزادى اراده انجام مى شود ، لذا ارتكاب گناه در چنين حالتى عقلاً محال

نيست ، بلكه عملاً به خاطرآن آگاهى و ايمان خاص، وجود خارج_ى هرگز نخواه_د يافت و اگر فرض__ا وجود مى ياف__ت مشم__ول هم__ان كيفره__ا و مجازات هاى اله__ى بود .

موضعگيرى يهود در مقابل پيامبر اعظم (99)

مت___ن اصلى

بَلْ طَبَعَ اللّهُ عَلَيْها بِكُفْرِهِمْ فَلا يُؤْمِنُونَ اِلاّ قَليلاً : آن ها مى گويند : قلب هاى ما در غِلاف است و نمى توانند گفته تو را درك كنند ، اين به واسطه آن است كه خداوند در اثر كفرشان ، مُهر بر دل هايشان نهاده ، لذا جز عده كمى از آنان ايمان نخ__واهن_د آورد » .

وَ لَمّا جاءَهُمْ كِتابٌ مِنْ عِنْدِاللّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ كانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذينَ كَفَرُوا فَلَمّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَ___ةُ اللّهِ عَلَ___ى الْكافِ__ري___نَ

و هنگام__ى كه از طرف خداون__د كتابى براى آن ه__ا آمد كه مواف__ق نشانه هاي__ى بود كه با خ__ود داشتند و پيش از اي__ن جري__ان، ب__ه خ_ود نوي__د فت_ح م__ى دادن__د ( كه ب__ا كم__ك او بر دشمن__ان پي__روز گردند ، با اين همه ) هنگامى كه اي__ن كتاب و پيامب__رى را كه از قب__ل شناخت__ه بودن__د ، ن__زد آن ه_ا آمد ، به او كافر شدند ، لعنت خدا بر كافران باد .(1)

آمد ، نسبت به او كافر شدند » . آرى گاه انسان عاشقان__ه به دنبال حقيقت__ى مى رود، ولى هنگام__ى كه به آن رسي__د و آن را مخال__ف منافع شخص__ى خود دي__د ، بر اثر ه__واپ___رست__ى ب__ه آن پش__ت پ__ا م__ى زن__د و آن را وداع م__ى گ__وي__د ، بلك_ه گ__اه به مخ_الفت__ش ب_رم__ى خي___زد .

بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ اَنْفُسَهُمْ اَنْ يَكْفُرُوا بِما اَنْزَلَ اللّهُ بَغْيا اَنْ يُنَزِّلَ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلى مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ فَباؤوُ بِغَضَبٍ عَلى غَضَبٍ وَ لِلْكافِرينَ عَذابٌ مُهينٌ

ولى آن ه__ا در مقاب__ل بد بهاي__ى ، خود را فروختن__د كه به ن__اروا به آيات__ى كه خ__دا فرست__اده ب__ود ، كاف__ر شدن__د و معت__رض بودن__د چ_را خداون__د به فض__ل خويش بر هر كس از بندگ__ان خود بخواه__د ، آي__ات خود را ن__ازل مى كند ، لذا خشم خداوند يك__ى پس از ديگ__رى آن ه__ا را فرو گرفت و براى كافران مجازاتى خواركننده است .(1)

در جهت ض_دّ آن ق_رار گي_رد و خش_م و غضب خدا را براى خود فراهم سازد . در سخنى از امير مؤمنان على مى خوانيم : « اِنَّهُ لَيْسَ لاَِنْفُسِكُمْ ثَمَنٌ اِلاَّ الْجَنَّةُ فَلا تَبيعُوها اِلاّ بِها : براى وجود شما قيمتى جز بهشت نيست ، خود را به غير آن نفروشيد » .(1) قابل توجه اين كه در اين جا سرمايه معامله را ، اصل وجود آنان ذكر مى كند ، چراكه با كفر ، ارزش هستى آن ها به كلّى سقوط مى كند، گويى فاقد شخصيّت خود مى شوند و به تعبير ديگر به بردگانى مى مانند كه وج__ود خود را فروخت__ه و به اس__ارت ديگرى درآمده اند، آرى آن ها اسير هوى و بنده شيطانند . كلمه « اِشْتَرَوْا » گرچه معمولاً به معن__ى خري__دارى كردن مى آي__د ، ولى گاه __ چنان كه در لغت تصريح شده __ به معنى فروختن نيز آمده است و آيه فوق از اين قبيل است .

1- « نهج البلاغه » ، كلمات قص_ار ، كلمه 456 .

يك معامله زيان آور (103)

در مورد اين پيامبر ادامه دادند ، يعنى نه تنها به آيين او كافر شدند، بلكه در برابر او به مبارزه برخاستند ، اين سبب شد كه خشم و غضب تازه اى آن ها را فراگيرد و اين غضب دوّم است، لذا مى گويد: «فَباؤوُ بِغَضَبٍ عَلى غَضَبٍ » . اين گروه طغيانگر هم قبل از قيام موسى و هم قبل از ظهور پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله از طرفداران سرسخت چنين قيامى بودند ، اما پس از ظهور هر دو ، از عقيده خود برگشتند و خش__م و غض__ب خ__دا را يك__ى پس از ديگ__رى به ج__ان خري__دن___د .

جنس فرشتگان او را در اين مأموريت همراهى نمى كند ؟ » مگر مى تواند انسانى كه از جنس ما است به تنهايى بار رسالت را بر دوش كشد ؟ ( وَ قالُوا لَوْلاآ اُنْزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ ). در حالى كه با وجود دلايل روشن و آيات بيّنات بر نبوّت او جايى براى اين بهانه جويى ها نيست ، به علاوه فرشته نه قدرتى بالاتر از انسان دارد و نه آمادگى و استعدادى براى رسالت ، بيش از او ، بلكه به مراتب انسان از او آماده تر است. قرآن با دو جمله كه هركدام استدلالى را دربردارد به آن ها پاسخ مى گويد : نخست اين كه « اگر فرشته اى نازل شود ، و سپس آن ها ايمان نياورند ، به حيات همه آنان خ__اتمه داده خواهد شد : وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَكا لَّقُضِىَ الاَْمْرُ ثُمَّ لا يُنْظَرُونَ ». اما چرا با آمدن فرشته و همراهى او با پيامبر صلى الله عليه و آله منكران گرفتار مرگ و هلاكت مى شوند ؟ دليل آن همان چيزى است كه در چند آيه قبل به آن اشاره شد

1- 8 / انعام .

بهانه جويى مشركين عليه پيامبر (105)

كه اگر نبوت جنبه شهود و حسّى پيدا كند ، يعنى با آمدن فرشته ، غيب تبديل به شهود گردد و همه چيز را با چشم ببينند آخرين مرحله اتمام حجت شده است ، چون دليلى بالاتر از اين تصوّر نمى شود ، با اين حال اگر كسى مخالفت كند كيفر و مجازات او قطعى خواهد بود ، ولى خداوند به خاطر لطف و مرحمت بر بندگان و براى اين كه فرصتى براى تجديد نظر داشته باشند اين كار را نمى كند مگر درموارد خاصّى كه مى داند طرف ، آمادگى كامل و

استعداد پذيرش دارد ، يا در مواردى كه طرف مستحق نابودى است ، يعنى اعمالى انجام داده است كه استحقاق مجازات الهى را دارد ، در اين موقع به تقاضاى اوترتيب اثر داده مى شود و به هنگامى كه قبول نكرد فرمان نابودى او صادر مى گردد. پاسخ دوم اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله به مقتضاى مقام رهبرى و عهده دار بودن امر تربيت مردم و سرمشق عملى به آن ها دادن لازم است از جنس خ__ود مردم و همرن__گ و هم صفات آن ها و تمام غرايز و صفات انس__ان در او وجود داشته باشد ، زيرا فرشته علاوه بر اين كه براى بشر قابل رؤيت نيست نمى تواند سرمشق عمل__ى براى او گردد ، چ__ون نه از نيازه__ا و درده__اى او آگ__اه است و نه به وض_ع غرائز و خواسته هاى او آشنا است و به همين دليل رهب__رى او نسب__ت به موج__ودى كه از هر جه__ت با وى فرق دارد كام__لاً نارس__ا خواه__د ب__ود .

وَ لَوْ جَعَلْنهُ مَلَكا لَجَعَلْنهُ رَجُلاً وَ لَلَبَسْنا عَلَيْهِمْ ما يَلْبِسُونَ

و اگ__ر او را فرشت__ه ق__رار مى دادي__م حتما وى را به ص__ورت انسان__ى درمى آوردي__م باز ( ب__ه پن__دار آن__ان )

(106) پيامبر شناسى

ك__ار را ب__ر آن ه__ا مشتب__ه مى س__اختي__م هم__ان ط__ور ك__ه آن ه__ا ك__ار را ب__ر ديگ____ران مشتب____ه مى س__ازن__د .(1)

« لَبْس » به معنى پرده پوشى و اشتباه كارى است و « لُبْس » به معنى پوشيدن لباس است و روشن است كه در آيه معنى اول اراده شده است ، يعنى اگر فرشته اى مى فرستاديم بايد به صورت و سيرت انسانى باشد و در اين موقع به عقيده آن ها ما مردم را به اشتباه و خطا انداخته بوديم و همان نسبت هاى سابق را بر ماتكرار مى كردند ، همان طور كه خود آن هاافرادنادان و بى خبررابه اشتباه وخطامى افكنندوچهره حقيقت رابرآن هامى پوشانند، بنابراين نسبت لَبْس و پرده

پوشى به خدا از زاويه ديد آن ها است.

از به خطر افتادن منافعش__ان مان__ع از تسلي__م در مقاب__ل ح__قّ مى ش__ود و ي__ا تعصّ__ب و لج__اج_ت اج_ازه قب_ول ب_ه آن ه__ا نمى ده__د » .

چون از روى عداوت و دشمنى نبوده، سعى و كوشش مى كند اصلاح وجبران كند.در حقيقت آيه فوق به پيامبر صلى الله عليه و آله دستور مى دهد ، كه هيچ فرد با ايمانى را از هر طبقه و نژاد و در هر شرايطى بوده باشد ، نه تنهااز خود نراند، بلكه آغوش خويش را يكسان به روى همه بگشايد، حتّى اگر كسانى آلوده به گناهان زياد باشند، آن ها را نيز بپذيرد و اصلاح كند .

1- 54 / انعام .

رفتارشناسى پيامبر با خطاكاران (109)

پيامب__ر و ب_رخ____ورد منطق_ى با هم_ه مخ__الف____ان

وَ قُ__لْ لِعِب__ادى يَقُ__ولُ__وا الَّت_ى هِ_ىَ اَحْسَ__نُ اِنَّ الشَّيْط__انَ يَنْ__زَغُ بَيْنَهُ__مْ اِنَّ الشَّيْط__انَ ك__انَ لِلاِْنْس__انِ عَ__دُوّا مُبين__ا

به بندگانم بگو سخنى بگويندكه بهترين باشد چراكه شيطان(به وسيله سخنان ناموزون)ميان آن هافتنه و فساد مى كند، هميشه شيطان دشمن آشكارى براى انسان بوده است .(1)

« يَنْزَغُ » از ماده « نَزْغ » به معنى ورود در كارى به نيت اِفساد است. كلمه « عِبادى » اشاره به مؤمنان است و روش بحث با دشمنان را به آن ها مى آموزد چرا كه گاهى مؤمنان تازه كار طبق روشى كه از پيش داشتند با هركس كه در عقيده با آن ها مخالف بود به خشونت مى پرداختند و آن ها را صريحا اهل جهنم و عذاب و شقى و گمراه مى خواندند و خود را اهل نجات ، و اين سبب مى شد كه مخالفان يك حالت منفى در برابر دعوت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله به خ_ود بگيرند. البتّ__ه كلمه « بَيْنَهُمْ » ( در ميان آن ه__ا ) مفهومش اين اس__ت كه شيط__ان ، سعى مى كن__د ميان مؤمنان و مخالفانشان فس__اد كند و يا سعى مى كن__د در دل ه__اى مؤمنان به ط__رز مرموزى نفوذ كند و آن ها را به فساد و افساد دعوت نمايد .

رَبُّكُ____مْ اَعْلَ____مُ بِكُ_____مْ اِنْ يَشَ___أْ

يَ__رْحَمْكُ_____مْ اَوْ اِنْ يَشَ____أْ يُعَ_____ذِّبْكُ_____مْ وَ م__ا اَرْسَلْن____اكَ عَلَيْهِ____مْ وَكي_____لاً

پروردگار شما از(نيات و اعمال)شما آگاه تراست اگر بخواهد(و شايسته ببيند)شمارا مشمول رحمت خود مى كند و

1- 53 / اسراء .

(110) پيامبر شناسى

اگ__ر بخواهد مج__ازات مى كن__د و ما تو را وكي__ل بر آن ه__ا نساخته اي_م ( كه ملزم باشى آن ها اجبارا ايمان بياورند ) .(1)

گمان نكنيد كه شما مؤمنان تنها اهل نجات هستيد و ديگران اهل دوزخ هستند، خدا از اعمال شما و دل هاى شما آگاه تر است ، اگر بخواهد به گناهانتان شما را مجازات مى كند و اگر بخواهد مشمول رحمت مى سازد ، كمى به حال خود بينديشيد و درباره خود و ديگران عادلانه تر قضاوت كنيد. درپايان آيه روى سخن را به پيامبر صلى الله عليه و آله كرده و به عنوان دلدارى و پيشگيرى از ناراحتى فوق العاده پيامبر صلى الله عليه و آله از عدم ايمان مشركان مى فرمايد : « وَ ما اَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ وَكيلاً ». وظيفه تو ابلاغ آشكار و دعوت مجدّانه به سوى حق است ، اگر مشركين ايمان آورند چه بهتر وگرنه زيانى به تو نخواهد رسيد، تو وظيفه خود را انجام داده اى. گرچه مخاطب در اين جمله شخص پيامبر صلى الله عليه و آله است، ولى بعيد نيست مانند بسيارى ديگراز خطاب هاى قرآن، هدف همه مؤمنان باشند، چراكه قرآن مى گويد: « وظيفه شما مسلمين دعوت به حق است ، خواه ايمان بياوريد يا نه ، بنابراين جوش و خروش بى حد كه موجب توسل به خشونت در سخن و هتاكى و توهين بشود دليلى ندارد » .

1- 54 / اسراء .

پيامبر و برخورد منطقى با همه مخالفان (111)

پروردگ__ارت احاط__ه كامل به م__ردم دارد (و از وضعش__ان كاملاً آگ__اه است) ما آن رؤياي__ى را به تو نش__ان دادي__م فقط براى آزماي__ش مردم ب__ود، همچنين شج__ره ملعون__ه را كه در ق__رآن ذك__ر كرده اي__م، ما آن ه__ا را تخ__وي__ف (و ان__ذار) م__ى كني__م ام__ا ج__ز ب_ر طغيانش__ان اف__زوده نمى ش__ود.(1)

خداوند مى داند هميشه در برابر دعوت پيامبران ، گروهى پاكدل ايمان آورده اند و گروهى متعصب و لجوج به بهانه جوي__ى و كارشكن__ى و دشمن__ى برخاسته ان__د، در گذشته چنين بوده است ، امروز نيز چنين است. در پايان اضاف__ه مى كند: «وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما يَزيدُهُمْ اِلاّ طُغْيانا كَبيرا». چراكه اگردل و جان آدمى آماده پذيرش حق نباشد ، نه تنها سخن حق در آن اث__ر نمى گذارد ، بلك__ه غالبا نتيج__ه معكوس مى ده__د و به خاطر سرسختى و مقاومت منفى بر گمراهى و لجاجتشان مى افزايد .

در تفسي___ر اي__ن «رؤي__ا» مي___ان مفس__ران گفتگ___و بسي_ار اس__ت ك__ه دو بيان معتب__ر آن به ش__رح زي__ر اس__ت :

1- 60 / اس________________________راء .

(112) پيامبر شناسى

الف : جمعى از مفسران گفته اند كه رؤيا در اين جا به معنى خواب نيست بلكه مشاهده واقعى چشم است و آن اشاره به داستان معراج كه در آغاز همين سوره آمده دانسته اند. قرآن طبق اين تفسير مى گويد : ماجراى معراج آزمايشى براى مردم بود به خاطر آن است كه صبحگاهان كه پيامبر داستان معراج را بيان كرد ، سر و صدا پيرامون آن برخاست ، دشمنان آن را به باد مسخره گرفتند ، افراد ضعيف الايمان با شك و ترديد به آن نگريستند و مؤمنان راستين آن را به طور كامل پذيرفتند ، چرا كه در برابر قدرت خ__دا همه اي__ن مسايل ، سهل است.

ب : جمعى

از مفسران شيعه و اهل تسنن نقل كرده اند كه اين خواب اشاره به جريان معروفى كه پيامبر صلى الله عليه و آله در خواب ديد ميمون هايى از منبر او بالا مى روند و پايين مى آيند ، بسيار از اين مسأله غمگين شد ، آن چنان كه بعد از آن كمتر مى خنديد ( اين ميمون ها را به بنى اميه تفسير كرده اند كه يكى بعد از ديگرى بر جاى پيامبر صلى الله عليه و آله نشستند درحالى كه از يكديگر تقليد مى كردند و افرادى فاقد شخصيت بودند و حكومت اسلامى و خلافت رسول اللّه را به فساد كشيدند ). اين روايت را «فخررازى» در تفسير كبير و « قرطبى » مفسر معروف اهل تسنن در تفسير الجامع و «طبرسى» در مجمع البيان و جمعى ديگر نقل كرده اند و مرحوم فيض كاشانى در تفسير صافى مى گويد: اين روايت معروف در ميان عامه و خاصه است. البتّه اين دو تفسيرمنافاتى باهم ندارند، ممكن است هردو درمعنى آيه جمع باشدولى تفسير دوم با مكى بودن سوره سازگارنيست. اما شجره ملعونه، در اين مورد نيز با تفسيرهاى متعددى روبرو مى شويم، امّا بسيارى از اين تفسيرها و يا همه آن ها، منافاتى باهم ندارند و ممكن است « شجره ملعونه » درقرآن اشاره به هر گروه منافق و

رؤياى پيامبر و شجره ملعونه (113)

خبيث و لجوج و همه كسانى كه در خط آن ها گام برمى دارند ، باشد و شجره زقوم در قيامت تجسمى ازوجود اين شجرات خبيثه در جهان ديگراست و همه اين شجرات خبيثه مايه آزمايش و امتحان مؤمنان راستين در اين جهان هستند.

نيكان را از صحنه اجتماع كنارمى زنند، فرومايگان را بر گرده مردم مسلط مى كنند ، دوستان حق و مجاهدان راستين را شهيد و بازماندگان دوران جاهلي__ت را بر سرك__ار مى گمارند ، همه اين ها شاخ و برگ شجره خبيثه ملعونه هستند و آزمايشى براى مردم .

براى نفى معصوم بودن پيامبر بگيرند و بگويند آيات فوق و شأن نزول هايى كه در رابطه با آن ديده مى شود ، پيامبر صلى الله عليه و آله در برابر وسوسه هاى بت پرستان از خود انعطاف نشان

1- 74 / اسراء .

2- 75 / اسراء .

آيا پيامبر روى خوش به مشركان نشان مى داد (115)

داد و بلافاصله از سوى خداوند مورد مؤاخذه قرار گرفت. ولى خود آيات فوق آن قدر گويا است كه ما را از اقامه شواهد ديگر بر بطلان اين طرز تفكر بى نياز مى سازد ، زيرا دومين آيه مورد بحث با صراحت مى گويد « اگر ما تو را ثابت قدم نگاه نداشته بوديم ، نزديك بود به آن ها تمايل پيدا كنى » كه مفهومش اين است تثبيت الهى كه ما از آن تعبير به « مقام عصمت » مى كنيم ، مانع اين تمايل شد ، نه اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله انعطاف نشان داده بود و خداوند او را نهى و مؤاخذه كرد. توضيح اين كه: آيه اول و دوم درحقيقت اشاره به دو حالت مختلف پيامبر صلى الله عليه و آله است: حالت اول كه حالت بشرى و انسان عادى است و در آيه نخست بيان شده ايجاب مى كند كه وسوسه هاى دشمنان در او اثر بگذارد ، به خصوص اگر مصالح__ى ظاه__را در اي__ن انعط__اف به چش__م بخ__ورد ، مانن__د اميد به اس__لام سران ش__رك بعد از اين انعط__اف و ي__ا پيشگي__رى از خون__ري__زى و درگيرى ه__اى بيشتر و هر بش__ر ع__ادى هرق__در ق__وى باشد احتمال تحت تأثير واقع شدن در برابر اين وسوسه ه__ا را دارد. ولى آي__ه دوم جنب__ه روحانى و عصم__ت اله__ى و لطف خاص پروردگار را بي__ان مى كن__د كه شام__ل حال پيامب__ران مخصوص__ا پيامب__ر اس__لام صلى الله عليه و آله در بح__رانى تري_ن لحظ__ات زن_دگى بود.

در كتاب « رهبران بزرگ » بخوانيد .

عصمت پيامبر اسلام (117)

سؤالات درس ششم

1 _ موضعگيرى يهود در مقابل پيامبر را با استفاده از آيه «وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ...» شرح دهيد.

2 _ منظ__ور از عب__ارت «باؤوُ بِغَضَ__بٍ عَل__ى غَضَ__بٍ» در آي__ه 90 س__وره بق__ره چيس__ت؟

3 _ چرا موجودى غير از جنس بشر و از جن__س فرشتگان در انج____ام م__أم__وري__ت ه__اى اله__ى، پيامب__ر را همراه__ى نك__رد؟

4 _ چ__را تك___ذي_______ب پي_____امب_________ر اك_____رم صلى الله عليه و آله تك___ذي___ب خ_________داس____ت؟

5 _ رفتارشناسى پيامبر را با خطاكاران با استم_داد از آي__ه «وَ اِذا جآءَكَ الَّذي__نَ يُؤْمِنُ__ونَ بِايتِن__ا فَقُلْ سَلمٌ عَلَيْكُمْ...» توضيح دهيد.

6 _ منظ__ور از «رؤي__اى پيامب__ر» و «شج__ره ملعون__ه» در آي__ه 60 از سوره اِسراء چيست؟

(118) پيامبر شناسى

پيامبر صلى الله عليه و آله و مسلمين در آن جا كاملاً نشان داده بودند كه از هيچ گونه ضربه و صدمه به مسلمانان فروگذار نخواهندكرد و حتى آماده كشتن شخص پيامبر صلى الله عليه و آله نيز شدند چنين دشمنى با هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه بيكار نخواهد نشست و مسلما نيروى خود را براى ضربه قاطع ترى بسيج خواهد كرد ، پس عقل و منطق ايجاب مى كند كه مسلمانان به عنوان يك اقدام پيشگيرانه با مصادره كردن سرمايه عظيم كاروان تجارتى آن ها ضربه سختى بر آنان وارد سازند و هم بنيه اقتصادى و نظامى خود را براى دفاع از خويشتن در آينده قوى كنند و

درس هفتم (119)

اي__ن اق__دام__ى اس____ت، ك__ه در هم____ه ب__رن__ام__ه ه____اى جنگ___ى دني__ا ، در ام__روز و گ__ذشت__ه ب____وده و هس____ت.

2 _ بعضى معتقدند كه فرشتگان در جنگ بدر رسما وارد صحنه نبرد شدند و با سلاح هاى مخصوص به خود به لشكر دشمن حمله كردند و عده اى از آن ها را به خاك افكندند ، پاره اى از روايات را نيز در اين زمينه نقل كرده اند . ولى قرائنى در دست است كه نشان مى دهد نظر گروه دوم كه مى گويند : فرشتگان تنها براى دلگرمى و تقويت روحيه مؤمن__ان نازل شدن__د ، به واق__ع نزديك ت___ر اس___ت .

3 _ هر چند دشمن از نظر نفرات و تجهيزات فراوان و شما در اقليّت قرار داشته باشيد نبايد از ميدان مبارزه فرار كنيد همان گونه كه نفرات دشمن در ميدان بدر چند برابر شما بود و پايدارى به خرج داديد و سرانجام پيروز شديد . اصولاً فرار از جنگ يكى از بزرگترين گناهان در اسلام محسوب مى شود. البته جنگ جويان به عنوان يك تاكتيك جنگى مى توانند از برابر دشمن بگريزند

و به كنارى بروند كه او را به دنبال خود بكشانند و ناگهان ضربه غافلگيرانه را بر پيكراو واردسازند و يا به صورت جنگ و گريز دشمن را خسته كنند كه جنگ گاهى حمله و گاهى عقب نشينى به عنوان حمله مجدّداست و به قول عرب ها « اَلْحَرْبُ كَرٌّ وَ فَرٌّ » .

4 _ خيانت به خدا و پيامبر آن است كه اسرار نظامى مسلمانان را به اختيار ديگران بگذارند و يا دشمنان را در مبارزه خود تقويت كنند و يا به طور كلّى واجبات و محرمات و برنامه هاى الهى را پشت سر بيفكنند. خيانت در امانت از منفورترين اعمال و از زشت ترين گناهان است ، كسى كه در امانت خيانت مى كند در حقيقت منافق است، چنان كه در

(120) پيامبر شناسى

حديث از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده: «ايَةُ الْمُنافِقِ ثَلاثٌ ؛ اِذاحَدَثَ كَذَبَ وَ اِذا وَعَدَ اَخْلَفَ وَ اِذَا ائْتُمِنَ خانَ وَ اِنْ صامَ وَ صَلّى وَ زَعَمَ اَنَّهُ مُسْلِمٌ : نشانه منافق سه چيز است : هنگام سخن دروغ مى گويد و به هنگامى وعده مى دهد تخلف مى كند و به هنگامى كه امانت__ى نزد او بگذارن__د خيانت مى نماي__د ، چنين كسى مناف__ق است هرچند روزه بگيرد و نماز بخواند و خود را مسلم_ان بداند ».

5 _ برنامه هاى مؤمنان در همه چيز نقطه مقابل گروه كافر و منافق است ، آن ها با فرمان خدا مخالفت مى كنند و اين ها اطاعت ، آن ها به عداوت و دشمنى با پيامبر صلى الله عليه و آله برمى خيزند و اين ها فرمانبردارند ، آن ها اعمالشان بر اثر كفر و ريا و من__ت و مانن__د آن ناب__ود مى ش_ود ، ام_ا اين ه__ا با ت__رك اين ام__ور پ__اداش اعمالش_ان در پيشگ_اه خ__دا محفوظ است.

6 _ يك مقايسه اجمالى ميان

وضع مسلمانان در سال ششم هجرت ( هنگام صلح حديبيه ) و دو سال بعد كه با ده هزار سرباز مجهز براى فتح مكه حركت كردند تا به پيمان شكنى مشركان پاسخ دندان شكنى دهند و سرانجام بدون كم ترين برخورد نظامى مكه را گشودند ، چراكه قريش كم ترين قدرت مقاومت در خود نمى ديدند ، نشان مى دهد كه بازتاب صلح حديبيه تا چه حد گسترده بود. به طورخلاصه مسلمانان از اين صلح چند امتياز و پيروزى مهم به شرح زير به دست آوردند .

_ عم__لاً به فريب خوردگ__ان مكه نش__ان دادند كه آن ها قصد كشتار ندارند و ب__راى شهر مق__دس مك__ه و خانه خدا احت__رام ف__راوان ق__ائلن__د ، همي_ن ام_ر سب__ب جل__ب قل__وب جم____ع كثي____رى ب__ه س_____وى اس____لام ش__د .

نمونه اى از مبارزات و جنگ هاى پيامبر (121)

_ قريش براى اولي__ن بار اس__لام و مسلمي__ن را به رسميت شناختن__د ، مطلب__ى كه دلي__ل بر تثبي__ت موقعي__ت آن ه___ا در ج__زي_ره عربستان ب_____ود .

_ بع__د از صل__ح حديبي__ه مسلمان__ان به راحت__ى مى توانستن__د همه جا رف__ت و آم__د كنن__د و ج__ان و مالشان محفوظ بماند و عملاً با مشركان از نزديك تماس پيدا كردند ، تماسى كه نتيجه اش شناخت بيشتر اسلام از سوى مشرك_ان و جلب توجه آن ها به اسلام بود .

_ بعدازصلح حديبيه راه براى نشر اسلام در سراسرجزيره عرب گشوده شده و آوازه صلح طلبى پيامبر صلى الله عليه و آله اق__وام مختلفى را كه برداشت غلط__ى از اسلام و شخ__ص پيامبر صلى الله عليه و آله داشتند به تجديد نظر وادار كرد و امكانات وسيعى از نظر تبليغاتى به دست مسلمانان افتاد .

_ صلح حديبيه راه را براى گشودن « خيبر » و برچيدن اين غده سرطانى يهود كه بالفعل و بالقوه خطر مهمى براى اسلام و مسلمين محسوب مى شد هموار ساخت .

_ اصولاً وحشت

قريش از درگيرى با سپاه هزار و چهار صدنفرى پيامبر صلى الله عليه و آله كه هيچ سلاح مهم جنگى با خود نداشتند و پذيرفتن شرايط صلح خود عامل مهمى براى تقويت روحي_ه طرفداران اسلام و شكست مخالفان بود كه ت__ا اي__ن ان__دازه از مسلمان__ان حس__اب بردن___د .

_ بعداز ماجراى حديبيه پيامبر صلى الله عليه و آله نامه هاى متعددى به سران كشورهاى بزرگ ايران و روم و حبشه و

(122) پيامبر شناسى

پادشاهان بزرگ جهان نوشت و آن ها را به سوى اسلام دعوت كرد و اين به خوبى نشان مى دهد كه تا چه حد صلح حديبيه اعتماد به نفس به مسلمين داده بود كه ن_ه تنه_ا در جزيره عرب كه در دنياى بزرگ آن روز راه خود را به پيش مى گشودن__د. از آن چ_ه گفت__ه ش_د ، به خوب__ى مى توان درك ك__رد كه صل__ح حديبي__ه به راستى فت__ح و پي_روزى بزرگ__ى براى اس__لام و مسلمي__ن ب__ود و تعج__ب نيس__ت ك__ه ق__رآن مجي_د از آن ب__ه عن__وان « فت__ح مبي__ن » ياد كند .

مت___ن اصلى

نمونه اى ازمب___ارزات و جنگ هاى پيامبر

از جريان اين جهاد اس_لامى ك_ه نخستي_ن درگي_رى مسلحانه مسلمانان با دشمنان سرسخت و خون آشام بود ، از نظر بگذرانيم ، تا ريزه كارى ها و اشاراتى كه در اين آيات هست كاملاً روشن گردد . طبق آن چه تاريخ نويسان و محدثان و مفسران آورده اند ، غزوه بدر از اين جا آغاز شد كه « ابوسفيان » بزرگ « مكه » در رأس يك كاروان نسبتا مهم تجارتى كه از چهل نفر با 50 هزار دينار مال التجاره تشكيل مى شد از شام به سوى مدينه بازمى گشت ، پيامبر صلى الله عليه و آله به ياران خود دستور داد آماده حركت شوند و به طرف اين كاروان بزرگ كه قسمت مهمى از سرمايه دشمن را با خود حمل مى كرد بشتابند و با مصادره كردن اين سرمايه ، ضربه سختى بر قدرت اقتصادى و در نتيجه بر قدرت نظامى دشمن وارد كنند . پيامبر و يارانش حق داشتند دست به چنين حمله اى بزنند زيرا اولاً : با هجرت مسلمانان از مكه به مدينه بسيارى از اموالشان به دست مكيان افتاد و خسارت سنگينى به آن ها وارد شد و آن ها حق داشتند چنين خسارتى را جبران كنند ، از اين گذشته مردم مكه در طى 13 سال اقامت پيامبر صلى الله عليه و آله و مسلمين در آن جا كاملاً نشان داده بودند كه از هيچ گونه ضربه و صدمه به مسلمانان فروگذار نخواهندكرد و حتى آماده كشتن شخص پيامبر صلى الله عليه و آله نيز شدند چنين دشمنى با هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه بيكار نخواهد نشست و مسلما نيروى خود را براى ضربه قاطع ترى بسيج خواهد كرد ، پس عقل و منطق ايجاب مى كند كه مسلمانان به عنوان يك اقدام پيشگيرانه با

مصادره كردن سرمايه عظيم كاروان تجارتى آن ها ضربه سختى بر آنان

(124) پيامبر شناسى

وارد سازند و هم بنيه اقتصادى و نظامى خود را براى دفاع از خويشتن در آينده قوى كنند و اين اقدامى است، كه درهمه برنامه هاى جنگى دنيا ، در امروز و گذشته بوده و هست و آن ها كه بدون در نظر گرفتن اين جهات، سعى دارند حركت پيامبر صلى الله عليه و آله را به سوى قافله در شكل يك نوع غارتگرى منعكس سازند يا افراد بى اطلاعى هستند ، كه از ريشه هاى مسائل تاريخى اسلام بى خبرند و يا مغرضانى كه سعى دارند واقعيت ها را دگرگون جلوه دهند . به هر حال ابوسفيان از يك سو به وسيله دوستان خود در مدينه از اين تصميم پيامبر صلى الله عليه و آله آگاه شد و از سوى ديگر چون موقعى كه اين كاروان براى آوردن مال التجاره به سوى شام مى رفت نيز مورد چنين تعرض احتمالى قرار گرفته بود ، قاصدى را با سرعت به مكه فرستاد ، تا جريان را به اطلاع اهل مكه برساند ، قاصد در حالى كه طبق توصيه ابوسفيان بينى شتر خود را دريده و گوش آن را بريده و خون به طرز هيجان انگيزى از شتر مى ريخت و پيراهن خود را از دو طرف پاره كرده بود و وارونه سوار بر شتر نشسته بود تا توجه همه مردم را به سوى خود جلب كند ، وارد مكه شد و فرياد برآورد : اى مردم پيروزمند كاروان خود را دريابيد ، كاروان خود را دريابيد ، بشتابيد و عجله كنيد اما باور نمى كنم به موقع برسيد ، زيرا محمد و افرادى كه از دين شما خارج شده اند براى تعرض به كاروان

از مدينه بيرون شتافتند ، در اين موقع خواب عجيب و وحشتناكى كه « عاتِكَة » فرزند عبدالمطلب و عمه پيامبر صلى الله عليه و آله ديده بود دهان به دهان مى گشت و بر هيجان مردم مى افزود . جريان خواب اين بود كه او سه روز قبل در خواب ديده بود كه شخصى فرياد مى زند ، مردم به سوى قتلگاه خود بشتابيد و سپس اين منادى بر فراز كوه « ابوقبيس » رفت و قطعه سنگ بزرگى را از بالا به حركت درآورد ، اين قطعه سنگ متلاشى شد و هر قسمتى از آن به يكى از خانه هاى قريش اصابت كرد و نيز از درّه مكه

نمونه اى از مبارزات و جنگ هاى پيامبر (125)

سيلاب خون جارى شد. هنگامى كه وحشت زده از خواب بيدار شد و به برادرش « عباس » خبر داد ، مردم در وحشت فرو رفتند ، اما هنگامى كه داستان اين خواب به گوش « ابوجهل » رسيد ، گفت : اين زن پيامبر دومى است كه در فرزندان عبدالمطلب ظاهر شده ، قسم به بت هاى « لات » و « عزى » كه سه روز مهلت مى دهيم اگر اثرى از تعبير خواب او ظاهر نشد ، نامه اى را در ميان خودمان امضا مى كنيم كه « بنى هاشم » دروغگوترين طوائف عربند ، ولى روز سوم كه از اين كار گذشت ، همان روزى بود كه فرياد قاصد ابوسفيان همه مكه را لرزان ساخت . و از آن جا كه بسيارى از مردم مكه در اين كاروان سهمى داشتند مردم به سرعت بسيج شدند و حدود 950 نفر مرد جنگى كه جمعى از آن ها بزرگان و سرشناسان مكه

بودند با 700 شتر و 100 رأس اسب به حركت درآمدند و فرماندهى لشكر به عهده ابوجهل بود . از سوى ديگر ابوسفيان براى اين كه خود را از تعرض مسلمانان مصون بدارد ، مسير خود را تغيير داد و به سرعت به سوى مكه گام برمى داشت . پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله با 313 نفر كه تقريبا مجموع مسلمانان مبارز اسلام را در آن روز تشكيل مى دادند به نزديكى سرزمين بدر ، بين راه مكه و مدينه رسيده بود كه خبر حركت سپاه قريش به او رسيد . در اين هنگام با ياران خود مشورت كرد كه آيا به تعقيب كاروان ابوسفيان و مصادره اموال كاروان بپردازد و يا براى مقابله با سپاه آماده شود جمعى مقابله با سپاه دشمن را ترجيح دادند ولى گروهى از اين كار اكراه داشتند و ترجيح مى دادند كه كاروان را تعقيب كنند ، دليل آن ها هم اين بود كه ما به هنگام بيرون آمدن از مدينه به قصد مقابله با سپاه مكه نبوديم و آمادگى رزمى براى درگيرى با آن ها نداريم در حالى كه آن ها با پيش بينى قطعى و آمادگى كافى براى جنگ، به سوى

(126) پيامبر شناسى

ما مى آيند . اين دودلى و ترديد در اين گروه هنگامى افزايش يافت كه معلوم شد نفرات دشمن تقريبا بيش از سه برابر نفرات مسلمانان و تجهيزات آن ها چندين برابر تجهيزات مسلمانان است، ولى با همه اين حرف ها پيامبر صلى الله عليه و آله نظر گروه اول را پسنديد و دستور داد آماده حمله به سپاه دشمن شوند ، هنگامى كه دو سپاه با هم روبرو شدند ، دشمن نتوانست باور كند كه مسلمانان با آن نفرات و تجهيزات كم به ميدان

آمده اند ، بلكه فكر مى كرد قسمت مهم سپاه اسلام در جايى مخفى شده اند تا به موقع حمله خود را به طور غافلگيرانه شروع كنند ، لذا شخصى را براى تحقيق فرستادند ، اما به زودى فهميدند كه جمعيت همان است كه ديده بودند . از طرفى همان طور كه گفتيم جمعى از مسلمانان در وحشت و ترس فرو رفته بودند و اصرارداشتند كه مبارزه با اين گروه عظيم كه هيچ گونه موازنه اى با آن ها ندارد صلاح نيست ، ولى پيامبر صلى الله عليه و آله با اين وعده الهى آن ها را دلگرم ساخت و گفت : « خداوند به من وعده داده كه بر يكى از دو گروه پيروز خواهيد شد ، يا بر كاروان قريش يا بر لشكرشان و وعده خداوند تخلف ناپذير است ، به خدا سوگند گويا محل كشته شدن ابوجهل و عده اى از سران قريش را با چشم خود مى بينم ، سپس به مسلمانان دستور داد كه در كنار چاه بدر فرود آيند ( « بدر » در اصل نام مردى از قبيله « جُهَيْنَة » بود كه چاهى در آن سرزمين احداث كرد ، بعدا آن چاه و آن سرزمين به نام سرزمين بدر و چاه بدر ناميده شد ) . در اين گير و دار ابوسفيان توانست خود را با قافله از منطقه خطر رهايى بخشد و از طريق ساحل دريا ( درياى احمر ) از بيراهه به سوى مكه با عجله بشتابد و به وسيله قاصدى به لشكر پيغام فرستاد كه خدا كاروان شما را رهايى بخشيد ، من فكر مى كنم مبارزه با محمد در اين شرايط لزوم ندارد چون

نمونه اى از مبارزات و جنگ هاى پيامبر

(127)

دشمنانى دارد كه حساب او را خواهند رسيد ، ولى رئيس لشكر ابوجهل به اين پيشنهاد تن در نداد و به بت هاى بزرگ « لات » و « عزى » قسم ياد كرد كه ما نه تنها با آن ها مبارزه مى كنيم بلكه تا داخل مدينه آن ها را تعقيب خواهيم كرد و يا اسيرشان مى كنيم و به مكه مى آوريم تا صداى اين پيروزى به گوش تمام قبايل عرب برسد . سرانجام لشكرقريش نيز وارد سرزمين بدرشد و غلامان خود را براى آوردن آب به سوى چاه فرستادند ، ياران پيامبر صلى الله عليه و آله آن هارا گرفته و براى بازجويى به خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله آوردند ، حضرت از آن ها پرسيد : « شما كيستيد ؟ » گفتند : « غلامان قريشيم » ، فرمود : « تعداد لشكر چند نفر است » ، گفتند : « اطلاعى از اين موضوع نداريم » فرمود: « هر روز چند شتر براى غذا مى كشند » ، گفتند : « نُه تا ده شتر » ، فرمود: «جمعيت آن ها از نهصد تا هزار نفر است» ( هر شتر خوراك يكصد مرد جنگى ) . محيط ، محيط رعب آور و به راستى وحشتناكى بود ، لشكر قريش كه با ساز و برگ جنگى فراوان و نيرو و غذاى كافى و حتى زنان خواننده و نوازنده براى تهييج يا سرگرمى لشكر قدم به ميدان گذارده بودند ، خود را با حريفى روبروى مى ديدند كه باورشان نمى آمد ، با آن شرايط قدم به ميدان جنگ بگذارند . پيامبر صلى الله عليه و آله كه مى ديد يارانش ممكن است ، از وحشت شب را به آرامى نخوابند و روز و فردا با جسم و

روحى خسته در برابر دشمن قرار بگيرند ، طبق يك وعده الهى به آن ها فرمود : « غم مخوريد اگر نفراتتان كم است ، جمع عظيمى از فرشتگان آسمان به كمك شما خواهند شتافت و آن ها را كاملاً دلدارى داده به پيروزى نهايى كه وعده الهى بود مطمئن ساخت به طورى كه آن ها شب را به آرامى خوابيدند . مشكل ديگرى كه جنگجويان از آن وحشت داشتند ، وضع ميدان بدر بود كه از شن هاى نرم كه پاها

(128) پيامبر شناسى

در آن فرو مى رفت پوشيده بود ، در آن شب باران جالبى باريد ، هم توانستند با آب آن وضو بسازند ، خود را شستشو و صفا دهند و هم زمين زير پاى آن ها سفت و محكم شد و عجب اين كه اين رگبار در سمت دشمن به طورى شديد بود كه آن ها را ناراحت ساخت . خبر تازه اى كه به وسيله گزارشگران مخفى كه از لشكر اسلام شبانه به كنار اردوگاه دشمن آمده بودند ، دريافت شد و به سرعت در ميان مسلمانان انعكاس يافت اين بود كه آن ها گزارش دادند ، كه لشكر قريش با آن همه امكانات ، سخت بيمناكند گويى خداوندلشكرى از وحشت در سرزمين قلب آن ها فرو ريخته است ، فردا صبح لشكر كوچك اسلام با روحيه اى نيرومند در برابر دشمن صف كشيدند . قبلاً پيامبر صلى الله عليه و آله به آن ها پيشنهاد صلح كرد تا عذر و بهانه اى باقى نماند و نماينده اى به ميان آن ها فرستادكه من دوست ندارم شمانخستين گروهى باشيد كه مورد حمله ما قرار مى گيريد ، بعضى از سران قريش مايل بودند اين دستى را كه به عنوان صلح به سوى آن ها دراز شده بفشارند و صلح

كنند ، ولى باز ابوجهل مانع شد . سرانجام آتش جنگ شعله ور گرديد، «حمزه» عموى پيامبر صلى الله عليه و آله و «على» كه جوان ترين افراد لشكر بودند و جمعى ديگر از جنگجويان شجاع اسلام در جنگ هاى تن به تن كه سنت آن روز بود ، ضربات شديدى بر پيكر حريفان خود زدند و آن ها را از پاى درآوردند ، روحيه دشمن باز ضعيف تر شد ، ابوجهل فرمان حمله عمومى صادر كرد و قبلاً دستور داده بود آن دسته از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله را كه از مدينه اند به قتل برسانند و مهاجرين مكه را اسير كنند و براى انجام يك سلسله تبليغات به مكه آورند ، لحظات حساسى بود پيامبر صلى الله عليه و آله به مسلمانان دستور داده بود زياد به انبوه جمعيت نگاه نكنند و تنها به حريفان خود بنگرند و

نمونه اى از مبارزات و جنگ هاى پيامبر (129)

دندان ها را روى هم فشار دهند و سخن كمتر بگويند و از خداوند مدد بخواهند و از فرمان پيامبر صلى الله عليه و آله در همه حال سر نپيچند و به پيروزى نهايى اميدوار باشند، پيامبر صلى الله عليه و آله دست به سوى آسمان برداشت و عرض كرد : « يا رَبِّ اَنْ تَهْلِكَ هذِهِ الْعِصابَةُ ، لَمْ تُعْبَدْ : اگر اين گروه كشته شوند كسى ترا پرستش نخواهد كرد » . باد به شدت به سوى لشكر قريش مى وزيد و مسلمانان پشت به باد به آن ها حمله مى كردند ، استقامت و پايمردى و دلاورى هاى آن ها قريش را در تنگنا قرار داده بود ، در نتيجه هفتاد نفر از سپاه دشمن كه ابوجهل در ميان آن ها بود ، كشته شدند و در ميان خاك و خون غلطيدند و 70 نفر به دست مسلمانان اسير

گشتند ولى مسلمانان تعداد كمى كشته بيشتر نداشتند و به اين ترتيب نخستين پيكار مسلحانه مسلمانان با دشمن نيرومندشان باپيروزى غيرمنتظره اى پايان گرفت .(1) اكنون كه چگونگى غزوه بدر را به طور فشرده دانستيم به تفسير آيه بازمى گرديم ، در آيه مورد بحث اشاره به وعده پيروزى اجمالى خداوند در جريان جنگ بدر شده و مى گويد : « به ياد بياوريد هنگامى را كه خداوند به شما وعده داد كه يكى از دو گروه ( كاروان تجارى قريش با لشكر آن ها ) در اختيار شما قرار خواهد گرفت » ( وَ اِذْ يَعِدُكُمُ اللّهُ اِحْدَى الطّائِفَتَيْنِ اَنَّها لَكُمْ ) . اما شما براى پرهيز از دردسرهاى جنگ و تلفات و ناراحتى هاى ناشى از آن « دوست مى داشتيد كاروان دراختيارتان

1- « نور الثقلين » ، جلد 2 ، از صفحه 121 تا 136 و « مجمع البيان » جلد 4 از صفحه 521 تا 523 ( باختصار و تلخيص و در پاره اى از موارد با توضيح ) .

(130) پيامبر شناسى

قراربگيرد، نه لشكر قريش »(وَ تَوَدُّونَ اَنَّ غَيْرَ ذاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ) . در روايات آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله به آن ها فرمود : « اِحْدَى الطّائِفَتَيْنِ لَكُمْ اِمَّا الْعيرُ وَ اِمَّا النَّفيرُ » كه « عير » به معنى كاروان و « نَفير » به معنى لشكر است ولى همان طور كه در آيه ملاحظه مى كنيد به جاى لشكر ، « ذاتِ الشَّوْكَةِ » و به جاى كاروان « غَيْرَ ذاتِ الشَّوْكَةِ » تعبير شده است . اين تعبير ، نكته لطيفى دربردارد ، زيرا « شَوْكَة » كه به معنى قدرت و شدت است در اصل از « شَوْك

» به معنى « خار » گرفته شده ، سپس به سرنيزه هاى سربازان و بعد از آن به هرگونه اسلحه ، « شَوْكَة » گفته شده و از آن جاكه سلاح نشانه قدرت و شدت است به هرگونه قدرت و شدت نيز، شوكة اطلاق مى شود . بنابراين « ذاتِ الشَّوْكَةِ » به معنى سربازان مسلح و « غَيْرَ ذاتِ الشَّوْكَةِ » به معنى كاروان غيرمسلح است كه اگر مردان مسلحى هم در آن بوده ، مسلما قابل ملاحظه نبوده اند. يعنى گروهى از شما روى حس راحت طلبى يا علاقه به منافع مادى ، ترجيح مى دادند كه با مال التجاره دشمن روبرو شوند ، نه با سربازان مسلح ، در حالى كه پايان جنگ نشان داد ، صلاح و مصلحت قطعى آن ها در اين بود كه قدرت نظامى دشمن را درهم بكوبند ، تا راه براى پيروزى هاى بزرگ آينده هموار گردد . لذا به دنبال آن مى گويد : « خدا مى خواهد به اين وسيله حق را باكلمات خود تثبيت كند و آيين اسلام را تقويت نمايد و ريشه كافران را قطع كند » ( وَ يُريدُ اللّهُ اَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمتِه وَ يَقْطَعَ دابِرَ الْكفِرينَ ) .(1) بنابراين ، اين يك درس بزرگ عبرت

1- « دابِر » به معنى دنباله و عقب چيزى است، بنابراين قطع دابر كنايه از ريشه كن ساختن مى باشد .

نمونه اى از مبارزات و جنگ هاى پيامبر (131)

براى همه شما مسلمانان بود كه در حوادث مختلف ، دورنگر و آينده ساز باشيد ، نه كوته بين و تنها به فكر امروز ، هر چند دورنگرى و مآل انديشى مشكلات فراوانى دربرداشته باشد و كوته بينى توأم با آسايش و منافع مادى زودگذر ، زيرا پيروزى نخست يك پيروزى ريشه دار و همه

جانبه است ، اما پيروزى دوم يك پيروزى سطحى و موقت است . اين تنها درسى براى مسلمانان آن روز نبود، بلكه مسلمانان امروز نيز بايد از اين تعليم آسمانى الهام بگيرند ، نبايد هرگز به خاطر مشكلات و ناراحتى ها و زحمات طاقت فرسا از برنامه هاى اصولى چشم بپوشند و به سراغ برنامه هاى غي_راصول___ى ولى س__اده و كم زحم_ت بروند .

لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَ يُبْطِلَ الْباطِلَ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ

ت__ا ح__ق تثبي__ت ش____ود و ب__اط_____ل از مي____ان ب____رود ه__رچن___د مج__رم__ان ك__راه____ت داشت_____ه باشن__د.(1)

آيا اين آيه تأكيد همان مطلبى است كه در آيه پيش گفته شد همان طور كه درنظر ابتدايى به چشم مى خورد؟ يا مطلب جديدى را دربردارد ، بعضى از مفسران مانند « فخر رازى » در تفسير « كبير » و نويسنده « المنار » در تفسيرش چنين گفته اند كه حق در آيه قبل اشاره به پيروزى مسلمانان در جنگ بدر بود ، اما حق در آيه دوم اشاره به پيروزى اسلام و ق__رآن است كه نتيجه پي__روزى نظامى در جن__گ بدر ب__ود و به اين ترتيب ، پيروزى نظامى در آن شرايط خاص

1- 8 / انفال .

(132) پيامبر شناسى

مقدمه پيروزى هدف و مكتب بود .

اِذْ تَسْتَغيثُ______ونَ رَبَّكُ______مْ فَ__اسْتَج______ابَ لَكُ______مْ اَنّ___ى مُمِ__دُّكُ___مْ بِ__أَلْ___فٍ مِ__نَ الْمَ___لاآئِكَ____ةِ مُ__رْدِفي______نَ

(به خاطر بياورى )زمانى را (كه از شدت ناراحتى در ميدان بدر)از پروردگارتان تقاضاى كمك مى كرديد و او تقاض__اى شما را پذيرفت ( و گفت ) من شما را با يك ه__زار از فرشتگ_ان كه پشت سر هم فرود مى آيند يارى مى كنم .(1)

« مُرْدِفينَ » از ماده « اِرْداف » به معنى پشت سر هم قرار گرفتن است ، بنابراين مفهوم اين كلمه اين مى شود كه فرشتگان

پشت سر يكديگر براى يارى مسلمانان فرود مى آمدند . در پاره اى از روايات آمده كه پيامبر صلى الله عليه و آله نيز با مسلمان ها در استغاثه و يارى طلبيدن از خداوند هم صدا بود ، دست خود را به سوى آسمان بلند كرده بود و عرضه مى داشت : « اَللّهُمَّ انْجِزْلى ما وَعَدْتَنى اَللّهُمَّ اِنْ تَهْلِكَ هذِهِ الْعِصابَةُ لا تُعْبَدُ فِى الاَْرْضِ : خداوندا وعده اى را كه به من داده اى تحقق بخش، پروردگارا اگر اين گروه مؤمنان نابود شوند پرستش تو از زمين برچيده خواهد شد » و آن قدر پيامبر صلى الله عليه و آله به اين استغاثه و دعا ادامه داد كه عبا از دوشش بر زمين افتاد .(2) در اين هنگام « خداوند تقاضاى شما را پذيرفت و فرمود : من شما را با يك هزار نفر از فرشتگان كه پشت سر هم فرود مى آيند، كمك ويارى مى كنم » (فَاسْتَجابَ لَكُمْ اَنّى مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلآئِكَةِ مُرْدِفينَ).

1- 9 / انفال .

2- « مجم_ع البي_ان » ، ذي_ل آيه .

نمونه اى از مبارزات و جنگ هاى پيامبر (133)

وَ م__ا جَعَلَ__هُ اللّ__هُ اِلاّ بُشْ__رى وَ لِتَطْمَئِ_نَّ بِ__ه قُلُ__وبُكُ__مْ وَ مَ__ا النَّصْ____رُ اِلاّ مِ____نْ عِنْ__دِ اللّ__هِ اِنَّ اللّ_هَ عَ_زي__زٌ حَكي__مٌ

ولى خداوند اين را تنه_ا براى شادى و اطمين_ان قلب شما قرارداد وگرن__ه پيروزى ج__ز از طرف خ__دا نيست خداوند توانا و حكيم است .(1)

نشان مى دهد نظر گروه دوم كه مى گويند : فرشتگان تنها براى دلگرمى و تقويت روحيه مؤمنان نازل شدند ، به واقع نزديك تر است . زيرا اولاً : در آيه فوق خوانديم كه مى فرمود : اين ها تمام براى اطمينان قلب شما بوده است كه با احساس اين پشت گرمى بهتر مبارزه كنيد ، نه اين كه آن ها اقدام به جنگ كرده باشند . ثانيا : اگر بنا شود فرشتگان ، شجاعانه سربازان دشمن را به خاك افكنده باشند چه فضيلتى براى مجاهدين بدر باقى خواهد ماند كه اين همه در روايات از آن ها سخن به ميان آمده است . ثالثا : تع_داد مقتولين بدر 70نفر بودندكه قسمت مهمى از آن ها باشمشير على به خاك افتادند و قسمت ديگرى به دست جنگجويان اسلام كه غالبا قاتلين آن ها در تاريخ به نام ذكر شده اند ، بنابراين چه باقى مى ماند براى فرشتگان و چه كسى را آن ها ب__ه خاك انداختند .

1- 10 / انف_____________ال .

(134) پيامبر شناسى

اِذْيُغَشّيكُمُ النُّعاسَ اَمَنَةً مِنْهُ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّماآءِ ماآءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِه وَ يُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطنِ وَ لِيَرْبِطَ عَلى قُلُوبِكُمْ وَ يُثَبِّ__تَ بِ_هِ الاَْقْ___دامَ

(به خاطر بياوريد) هنگامى را كه خواب سبكى كه مايه آرامش از ناحيه خدابود شما را فروگرفت و آبى از آسمان براى شما فروفرستاد تا با آن شما را پاك و پليدى شيطان را از شما دور سازد و دل هاى شما را محكم و گام ها را با آن ثابت دارد .(1)

«يُغَشّى» از ماده « غِشْيان » به معنى پوشاندن و احاطه كردن است ، گويى خواب همچون پرده اى بر آن ها افكنده شد و آن ها را پوشاند . «نُعاس» به ابتداى خواب و يا خواب كم و سبك و آرام بخش گفته مى شود و شايد اشاره به اين است

كه در عين استراحت آن چنان خواب عميقى بر شما مسلط نشد كه دشمن بتواند از موقعيت استفاده كرده و بر شما شبيخون بزند . و به اين ترتيب مسلمانان در آن شب پراضطرار ، از اين نعمت بزرگى كه فرداى آن روز در ميدان مبارزه به آن ها كمك فراوانى كرد بهره گرفتند . سومين موهبتى را كه در آن ميدان به شما ارزانى داشت اين بود، «كه

1- 11 / انف_________ال .

آيا فرشتگان جنگيدند (135)

آبى از آسمان براى شما فرو فرستاد» ( وَ يُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّمآءِ مآءً ). « تا به وسيله آن شما را پاك و پاكيزه كند و پليدى شيطان را از شما دور سازد » ( لِيُطَهِّرَكُمْ بِه وَ يُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطنِ ) . اين پليدى ممكن است وسوسه هاى شيطانى بوده و ممكن است پليدى جسمانى بر اثر جنابت بعضى در آن شب و يا هر دو و در هر حال اين آب حياتبخش كه در گودال هاى اطراف بدر جمع شده بود ، در حالى كه دشمن چاه ها را در اختيار گرفته بود و مسلمانان نياز شديدى براى شست__شو و رفع عط__ش به آن داشتن__د هم__ه اي__ن پليدى ه__ا را شس__ت و با خود برد. به علاوه « خدا مى خواس__ت با اين نعمت دل ه__اى شما را محك__م دارد » ( وَ لِيَرْبِ__طَ عَلى قُلُوبِكُ__مْ ) و ني__ز « مى خواس__ت در آن شن__زار كه پاى شما ف__رو مى رف__ت و لغزن__ده ب__ود ، ب__ه وسيل__ه ري__زش ب__اران گ_ام ه__اى شم__ا را محكم كن__د » ( وَ يُثَبِّ__تَ بِهِ الاَْقْ__دامَ ) .

اِذْ يُوحى رَبُّكَ اِلَى الْمَلآئِكَةِ اَنّى مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذينَ ءَامَنُوا سَأُلْقى فىقُلُوبِ الَّذينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا

فَوْقَ الاَْعْناقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنانٍ

( به خاط__ر بياوري__د ) موقع__ى را كه پروردگ__ارت به فرشتگان__ى وحى كرد من با شم__ا هستم كسان__ى را كه ايم__ان آورده ان__د ثابت ق__دم بداري__د، به زودى در دل ه__اى كاف__ران ترس و وحشت مى افكن__م ضربه ه__ا را بر ب__الات____ر از گ__ردن (ب__ر س__ره____اى دشمن____ان) ف__رود آري____د و دس__ت و پ___اى آن ه__ا را از ك__ار بين__دازي__د .(1)

1- 12 / انفال .

(136) پيامبر شناسى

« بَنان » جمع « بَنانَة » به معنى سرانگشت دست يا پا و يا خود انگشتان است و در آيه موردبحث مى تواند كنايه از دست و پا بوده باشد و يا به معنى اصليش كه انگشتان است ، زيرا قطع شدن انگشتان و از كار افتادن آن ها اگر در دست باشد قدرت حمل سلاح را ازانسان مى گيرد و اگر در پا باشد، قدرت حركت را. و اين راستى عجيب بود كه ارتش نيرومند قريش در برابر سپاه كوچك مسلمانان ، طبق نقل تواريخ ، آن چنان روحيه خود را باخته بود كه جمعى از درگير شدن با مسلمانان بسيار وحشت داشتند ، گاه پيش خود فكر مى كردند اين ها افراد عادى نيستند بعضى مى گفتند: مرگ را بر شترهاى خويش حمل كرده و از يثرب ( مدينه ) برايتان سوغات آورده اند . شك نيست كه اين رعب افكنى در دل دشمن كه از عوامل مؤثر پيروزى بود بدون حساب نبود ، آن پايمردى مسلمانان ، آن نماز جماعت و شعارهاى گرم و داغشان ، آن اظهار وفادارى مؤمنان راستين و سخنانى همچون سخنان «سعدبن معاذ»كه به عنوان نمايندگى از طرف انصار به پيامبر صلى الله عليه و آله عرض كرد : « پدر و مادرم به فدايت باد اى رسول خدا ما به

تو ايمان آورده ايم و به نبوت تو گواهى داده ايم كه هر چه مى گويى از طرف خدا است ، هر دستورى را مى خواهى بده و از اموال ما هر چه مى خواهى برگير ، به خدا سوگند اگر به ما فرمان دهى كه در اين دريا ( اشاره به درياى احمر كه در آن نزديكى بود ) فرو رويم فرو خواهيم رفت ، ما آرزو داريم خداوند به ما توفيق دهد خدمتى كنيم كه مايه روشنى چشم تو شود » ، آرى اين گونه سخنان كه به هر حال در ميان دوست و دشمن پخش مى شد به اضافه آن چه قبلاً از استقامت مردان و زنان مسلمان در مكه ديده

آيا فرشتگان جنگيدند (137)

بودند ، همگى دست به دست هم داد و وحشت براى دشمنان آفريد . باد شديدى كه به سوى جبهه دشمن مى وزيد و رگبارى كه بر آن ها فرود آمد و خاطره وحشتناك خواب « عاتِكَة » در مكه و مانند اين ها عوامل ديگرى براى وحشت و اضطراب آن ها بود. سپس فرمانى راكه درميدان بدر به وسيله پيامبر صلى الله عليه و آله به مسلمانان داده بود ، به ياد مى آورد و آن اين بود كه هنگام نبرد با مشركان از ضربه هاى غيركارى بپرهيزيد و نيروى خود را در آن صرف نكنيد ، بلكه ضربه هاى كارى بر پيكر دشمن فرود آريد « ضربه بر بالاتراز گردن، بر مغزها و سرهاى آن ها فرودآريد » ( فَاضْرِبُوا فَوْقَ الاَْعْناقِ ) . « و دست و پاى آن ه__ا را از كار بيندازي__د» (وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنانٍ).

به آن ها پشت نكنيد .(1)

«لَقيتُم» از مادّه « لِقاء » به معنى اجتماع و روبرو شدن است ولى در بسيارى از موارد به معنى روبرو شدن در ميدان جنگ آمده است . «زَحْف» در اصل به معناى حركت كردن به سوى چيزى است آن چنان كه پاها به سوى زمين كشيده شود ، همانند حركت كودك قبل از آن كه راه بيافتد و يا شتر به هنگام خستگى كه پاى خود را به روى زمين مى كشد سپس به حركت لشكر انبوه نيز گفته شده است زيرا از دور چنان به نظر مى رسد كه گويى روى زمين مى لغزند و به

1- 15 / انف_________ال .

(138) پيامبر شناسى

پيش مى آيند . در آيه فوق به كار بردن كلمه « زَحْف » اشاره به اين است كه هر چند دشمن از نظر نفرات و تجهيزات فراوان و شما در اقليّت قرار داشته باشيد نبايد از ميدان مبارزه فرار كنيد همان گونه كه نفرات دشمن در ميدان بدر چند برابر شما بود و پايدارى به خرج داديد و سرانجام پيروز شديد . اصولاً فرار از جنگ يكى از بزرگترين گناهان در اسلام محسوب مى شود منتهى با توجه به بعضى از آيات قرآن ، آن را مشروط به اين دانسته اند كه جمعيت دشمن حدّاكث__ر دو برابر مسلمان__ان بوده باش__د كه بحث آن به خواست خداوند در همين سوره ذيل آيه 65 و 66 خواهد آمد .

وَ مَ__نْ يُوَلِّهِ__مْ يَوْمَئِ__ذٍ دُبُ__رَآهُ اِلاّ مُتَحَرِّف__ا لِقِت_الٍ اَوْ مُتَحَيِّزا اِلى فِئَةٍ فَقَدْ باآءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ وَ مَأْويهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصيرُ

و هركس درآن هنگام به آن ها پشت كند، مگر درصورتى كه هدفش كناره گيرى از ميدان براى حمله مجدد و يا

به قصدپيوستن به گروهى (از مجاهدان) بوده باشد، ( چنين كسى ) گرفت_ار غضب پروردگار خواهد شد و مأواى او جهنم و چه بدجايگاهى است .(1)

در اين آيه دو صورت از مسأله فرار ، استثناء شده كه در ظاهر شكل فرار دارد اما در باطن شكل مبارزه و جهاد . نخست صورتى است كه از آن تعبير به « مُتَحَرِّفا لِقِتال » شده «مُتَحَرِّف» از مادّه « تَحَرُّف » به معناى كناره گيرى از وسط به اطراف و كناره ها است و منظور از اين جمله اين است كه جنگ جويان به عنوان يك تاكتيك جنگى از برابر

1- 16 / انف_____________ال .

فرار از جهاد ممنوع (139)

دشمن بگريزند و به كنارى بروند كه او را به دنبال خود بكشانند و ناگهان ضربه غافلگيرانه را بر پيكراو واردسازند و يا به صورت جنگ و گريز دشمن را خسته كنند كه جنگ گاهى حمله و گاهى عقب نشينى به عنوان حمله مجدّداست و به قول عرب ها « اَلْحَرْبُ كَرٌّ وَ فَرٌّ » . شكل دوم آن است كه جنگجويى خود را در ميدان تنها بيند و براى پيوستن به گروه جنگجويان عقب نشينى كند و پس از پيوستن به آن ها حمله را آغاز نمايد . به هر حال دستور تحريم فرار از ميدان نبايد به شكل خشكى تفسير شود كه مانورها و تاكتيك هاى جنگى را از ميان ببرد همان مانورهايى كه سرچشمه بسيارى از پيروزى ها است . و در پايان آيه مى فرمايد نه تنها فراركنندگان گرفتار خشم خدا مى شوند بلكه « جايگاه آنها دوزخ و چه بد جايگاهى است » ( وَ مَأْويهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصيرُ ). جمله « باءَ » از مادّه « بَواء » به معناى مراجعت

و منزل گرفتن آمده ، ولى ريشه آن به معناى صاف و مسطح كردن يك محلّ و مكان است و از آن جا كه انسان به هنگام منزل گرفتن محلّ خود را صاف و مسطح مى كند اين كلمه به اين معنا آمده است ، همچنين چون انسان به منزلگاه خويش مراجعت مى كند به معناى بازگشت نيز آمده است و در آيه بالا اشاره به اين است كه آن ها مشمول غضب مستمرّ و مداوم پروردگار مى شوند گويى در خشم و غضب پروردگار منزل گرفته اند. « مَأْوى » در اصل به معناى پناهگاه است و اين كه در آيه بالا مى خوانيم مأواى فراركنندگان از جهاد جهنّم است اشاره به اين است كه آن ها با فرار مى خواهند پناهگاهى براى خود انتخاب كنند كه از هلاكت مصون بمانند ولى به عكس پناهگاه آن ها جهنّم مى شود نه تنها در جهان ديگر بلكه در اين جهان نيز در جهنمى سوزان از ذلّت و بدبختى و شكست و محروميّت ، پناه خواهند گرفت. لذا در كتاب

(140) پيامبر شناسى

« عيون الاخبار » امام« على بن موسى الرضا » در پاسخ يكى از دوستانش كه از فلسفه بسيارى از احكام سؤال مى كند در زمينه فلسفه تحريم فرار از جهاد مى نويسد : « خداوند به اين دليل فرار از جهاد را تحريم كرده كه موجب وهن و سستى در دين و تحقير برنامه پيامبران و امامان و پيشوايان عادل مى گردد و نيز سبب مى شود كه آن ها نتوانند بر دشمنان پيروز شوند و دشمن را به خاطر مخالفت با دعوت به توحيد پروردگار و از اجراى عدالت و ترك ستمگرى و از ميان بردن فساد كيفر دهند ، به

علاوه سبب مى شود كه دشمنان در برابر مسلمانان جسور شوند و حتى مسلمانان به دست آن هااسير و مقتول گردند و سرانجام آيين خداوند عزّوجلّ برچيده شود ».(1) درميان امتيازات فراوانى كه على داشت و گاهى خودش به عنوان سرمشق براى ديگران به آن اشاره مى كند همين مسأله عدم فرار از ميدان جهاد است آن جا كه مى فرمايد: « اِنّى لَمْ اِفَرَّ مِنَ الزَّحْفِ قَطُّ وَ لَمْ يُبارَزَنى اَحَدٌاِلاّ سَقَيْتُ الاَْرْضَ مِنْ دَمِه: من هيچ گاه از برابر انبوه دشمن فرار نكردم ( با اين كه در طول عمرم در ميدان هاى زياد شركت جستم) و هيچ كس درميدان جنگ بامن روبرونشد مگر اين كه زمين را ازخونش سيراب كردم » .(2)

1- « نور الثقلي__ن » ، جل___د 2 ، صفحه 138 .

2- « نور الثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 139 .

فرار از جهاد ممنوع (141)

در امانات خود نيز خيانت نكنيد » ( وَ تَخُونُوآا اَمنتِكُمْ ) .(2) امانت گرچه معمولاً به امانت هاى مالى گفته مى شود ولى در منطق قرآن مفهوم وسيعى دارد كه تمام شؤن زندگى اجتماعى و سي_اسى و اخلاقى را دربرمى گيرد ، لذا در حديث وارد شده كه « اَلْمَجالِسُ بِالاَْمانَةِ : گفتگوهايى كه در جلسه خصوصى مى شود امانت است » .

1- 27 / انف______________________________ال .

2- « تَخُونُوا » در اصل « لا تَخُونُوا » است كه «لا» به قرينه جمله سابق محذوف گرديده است .

(142) پيامبر شناسى

و در حديث ديگرى مى خوانيم : « اِذا حَدَثَ الرَّجُلُ بِحَديثٍ ثُمَّ الْتَفَتَ فَهُوَ اَمانَةٌ : هنگامى كه كسى براى ديگرى سخنى نقل كند سپس به اطراف خود بنگرد ( كه آيا كسى آن را شنيده يا نه ) اين سخن امانت است » . روى اين جهت آب و خاك اسلام در دست مسلمانان امانت الهى است ، فرزندان آن ها امانت هستند و از همه بالاتر قرآن مجيد و تعليماتش امانت بزرگ پروردگار محسوب مى شود . بعضى گفته اند امانت خدا آيين اوست و امانت پيامبر سنّت اوست و امانت مؤمنان اموال و اسرار آن ها مى باشد ولى امانت در آيه فوق همه را شامل مى شود . به هرحال خيانت در امانت از منفورترين اعمال و از زشت ترين گناهان است ، كسى كه در امانت خيانت مى كند در حقيقت منافق است، چنان كه در حديث از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده: «ايَةُ الْمُنافِقِ ثَلاثٌ ؛ اِذاحَدَثَ كَذَبَ وَ اِذا وَعَدَ اَخْلَفَ وَ اِذَا ائْتُمِنَ خانَ وَ اِنْ صامَ وَ صَلّى وَ زَعَمَ اَنَّهُ مُسْلِمٌ : نشانه منافق سه چيز است : هنگام سخن دروغ مى گويد

و به هنگامى وعده مى دهد تخلف مى كند و به هنگامى كه امانتى نزد او بگذارند خيانت مى نمايد ، چنين كسى منافق است هرچند روزه بگيرد و نماز بخواند و خود را مسلمان بداند » . اصولاً ترك خيانت در امانت از وظايف و حقوق انسانى است يعنى حتى اگر صاحب امانت مسلمان هم نباشد نمى توان در امانت او خيانت كرد . در پايان آيه مى گويد : ممكن است از روى اشتباه و بى اطلاعى چيزى را كه خيانت است مرتكب شويد ولى هرگز آگاهانه اقدام به چنين كارى نكنيد (وَ اَنْتُمْ تَعْلَمُونَ) .

خيانت به پيامبر، خيانت به خداست (143)

و يااشاره به عقيم ماندن نقشه هاى آن ها برضداسلام است. به هر حال اين گروه داراى سه وصف بودند؛«كفر»، «صدّ عن سبيل اللّه و «دشمنى و عداوت باپيامبر»كه يكى مخالفت باخدابودوديگرى با بندگان خدا و ديگرى با رسول خدا.

ي__ا اَيُّهَ_ا الَّذي_نَ امَنُ_وا اَطيعُ_وا اللّ_هَ وَ اَطيعُ_وا الرَّسُ__ولَ وَ لا تُبْطِلُ__وا اَعْمالَكُ___مْ

1- 32 / محمّ_________________د .

(144) پيامبر شناسى

اى كسانى كه ايم__ان آورده اي__د ! اطاع__ت كنيد خ_دا و اطاعت كنيد رسول خدا را و اعم__ال خود را باطل مسازي_د !(1)

در حقيقت برنامه هاى مؤمنان در همه چيز نقطه مقابل گروه كافر و منافق است ، آن ها با فرمان خدا مخالفت مى كنند و اين ها اطاعت ، آن ها به عداوت و دشمنى با پيامبر صلى الله عليه و آله برمى خيزند و اين ها فرمانبردارند ، آن ها اعمالشان بر اثر كفر و ريا و منت و مانند آن نابود مى ش_ود ، ام_ا اين ها با ترك اين امور پاداش اعمالش_ان در پيشگ_اه خ__دا محفوظ است. به هرح__ال لحن آيه نشان مى ده__د كه در ميان مؤمن__ان آن روز نيز اف__رادى بوده اند كه در مسأله اطاعت خداوند و رس__ول و حفظ اعمالش__ان از باطل ش__دن ، كوتاهى هاي__ى داشته ان__د كه خداوند ب__ا اين آي__ه به آن ها اخط_ار مى كن_د .

فتح ، كدام فتح است؟ اكثر مفسران آن را اشاره به پيروزى عظيمى مى دانن_د ك_ه از « صلح حديبيه » نصي_ب مسلمانان ش_د. اما براى روشن شدن تفسير اين آيات بايد قبل از هر چيز فش_رده اى از داست_ان حديبيه را در اين جا بياوريم كه به منزله شأن نزول آن اس_ت .

در سال ششم هجرت ماه ذى القعده پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله به قصد عمره به سوى مكه حركت كرده و همه مسلمانان را تشويق به شركت در اين سفر نمود ، اما گروهى خوددارى كردند ، ول_ى جم_ع كثي_رى از مهاج_ران و انص_ار و اعراب باديه نشين در خدمتش عازم مكه شدند. اين جمعيت كه در حدود يكهزار و چهارصد نفر بودند همگى لباس احرام بر تن داشتن__د و جز شمشي_ر كه اسلحه مسافران محسوب مى شد هي_چ سلاح جنگى با خود برنداشتند. هنگامى كه پيامبر به « عُسْفان » در نزديكى مكه رسيد با خبر شدكه قريش تصميم گرفته ان_د از ورود او به مكه جلوگيرى نمايند ، تا اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله به « حُدَيْبِيَّهْ » رسيد ( « حديبيه » روستايى است در بيست كيلومترى مكه كه به مناسبت چاه و يا درختى كه در آن جا بوده، به اين نام ناميده مى شد .) حضرت فرمود همين جا توقف كنيد ، عرض كردند در اين جا آبى وجود ندارد ، پيامبر صلى الله عليه و آله از طريق اعجاز از چاهى كه درآن جابود آب براى يارانش فراهم ساخت. در اين جا سفرايى ميان قريش و پيامبر صلى الله عليه و آله رفت و آمد كردند تا مشكل به نحوى حل شود ، سرانجام « عروة ابن مسعود ثقفى » كه مرد هوشيارى بود از سوى قريش خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله آمد ،

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : من به قصد جنگ نيامده ام و تنها هدفم زيارت خانه خدا است ، ضمنا عروه در اين ملاقات منظره وضو گرفتن پيامبر صلى الله عليه و آله را كه اصحاب اجازه نمى دادند قطره اى از آب وضوى او به

(146) پيامبر شناسى

روى زمين بيفتد مشاهده كرد و هنگام بازگشت به قريش گفت : من به دربار كسرى و قيصر و نجاشى رفته ام ، هرگز زمامدارى را درميان قومش به عظمت محمد صلى الله عليه و آله در ميان يارانش نديدم و اگر تصوركنيدكه آن ها دست از محمد صلى الله عليه و آله بردارند، اشتباه بزرگى است، شما باچنين افراد ايثارگرى روبرو هستيد ، تصميمت_ان را بگيريد. در اين ميان پيامبر صلى الله عليه و آله به « عمر » پيشنهاد فرمود كه به مكه رود و اشراف قريش را از هدف اين سفر آگاه سازد ، عمر گفت قريش با من عداوت شديدى دارند و من از آن ها بيمناكم ، بهتر اين است كه « عثمان » به اين كار مبادرت ورزد ، عثمان به سوى مكه آمد و چيزى نگذشت كه در ميان مسلمانان شايع شد او را كشته اند ، در اين جا پيامبر صلى الله عليه و آله تصميم به شدت عمل گرفت و در زير درختى كه در آن جا بود با يارانش تجديد بيعت كرد كه به نام « بيعت رضوان » معروف شد و با آنان عهد بست كه تا آخرين نفس مقاومت كنند ، ولى چيزى نگذشت كه عثمان سالم بازگشت و به دنبال او قريش « سهيل ابن عمرو » را ب__راى مصالحه خدم__ت پيامبر صلى الله عليه و آله فرستادن__د ، ولى تأكي__د كردند كه امسال به هيچ وجه ورود او به مكه ممكن نيست .

بعد از گفتگوهاى زياد پيمان صلحى منعقد شد كه يكى از موادش همين

بود كه مسلمانان آن سال را از عمره چشم بپوشند و سال آينده به مكه بيايند ، مشروط بر اين كه بيش از سه روز نمانند و سلاحى جز سلاح مسافر با خود نياورند و مواد متعدد ديگرى داير بر امنيت جانى و مالى مسلمانان كه از مدينه وارد مكه مى شوند و همچنين 10 سال متاركه جنگ ميان مسلمين و مشركين و آزادى مسلمانان مكه در انجام فرايض مذهبى در آن گنجانيده شد. اي_ن پيم_ان در حقيق_ت ي_ك پيم_ان ع_دم تع_رض هم_ه جانبه بود كه به جنگ هاى مداوم و مكرر بين مسلمانان و مشركان موقتا

پيامبر و جريان صلح حديبيه (147)

پايان م_ى داد. «متن پيمان صلح» از اين قرار بود كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به على دستور داد : « بنويس : « بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ » ، « سهيل بن عمرو » كه نماينده مشركان بود ، گفت : « من با چنين جمله اى آشنا نيستم ، بنويس : " بِسْمِكَ اللّهُمَّ" » ، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « بنويس : " بِسْمِكَ اللّهُمَ" » . سپس فرم_ود : « بنويس ، اين چيزى است كه محم_د رس_ول اللّه صلى الله عليه و آله با « سهيل بن عم__رو » مصالح__ه ك_رده » ، « سهي_ل » گف_ت : « ما اگر تو را « رس_ول اللّه » مى دانستيم ، با تو جنگ نمى كرديم ، تنها اسم خودت و اسم پ_درت را بنويس » ، پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : « مانعى ندارد، بنويس: « اين چيزى است كه « محمد بن عبداللّه » با « سهي_ل ب_ن عم_رو » صل_ح ك_رده كه ده س_ال متارك_ه جن__گ ش_ود ت_ا مردم امنيت

خود را بازيابند ». علاوه بر اي_ن هر كس از قري_ش ب_دون اجازه وليش نزد محمّد بيايد ( و مسلمان شود ) او را بازگردانن_د و هر كس از آن ها كه با محمّد هستند نزد قريش بازگردد بازگرداندن او لازم نيست. همه آزادند هر كس مى خواه_د در پيمان محمّ_د و هر كس مى خواهد در پيمان قريش وارد شود. طرفين متعهدند كه نسبت به يكديگر خيانت نكنند ( و جان و مال يكديگر را محترم بشمارند ). از اين گذشته محمّد امسال ب_از مى گردد و وارد مكه نمى شود، اما سال آينده ما به مدت سه روز از مكه بيرون مى رويم و يارانش بيايند اما بيش از سه روز توقف نكنند ( و مراسم عمره را انجام دهند و بازگردند ) به شرط اين كه جز اسلحه مساف_ر يعنى شمشير ، آن هم در غلاف سلاح ديگرى به همراه نداشته باشند ». ب_ر اي_ن پيم_ان صلح گروهى از مسلمانان و مشركان گواهى داده و كاتب عهدنامه « على بن ابيطال_ب » بود .(1) در اين جا پيامبر صلى الله عليه و آله

1- « ت__اريخ طب__رى » ، جلد 2 ، صفحه 281 .

(148) پيامبر شناسى

دستور داد شترهاى قربانى را كه به همراه آورده بودند در همان جا قربانى كنند ، سرهاى خود را بتراشند و از احرام به در آيند . اما اين امر براى جمعى از مسلمانان سخت ناگوار بود. چراكه بيرون آمدن ازاحرام بدون انجام مناسك عمره در نظر آن ها امكان پذير نبود، ولى پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله شخصا پيشگام شد و شتران قربانى را نحر فرمود و از احرام بيرون آمد و به مسلمانان تفهيم نمود كه اين استثنايى است در قانون احرام و قربانى كه از سوى

خداوند قرار داده شده است. مسلمين هنگامى كه چنين ديدند تسليم شدند و دستور پيامبر صلى الله عليه و آله دقيقا اجرا شد و از همان جا آهنگ مدينه كردند ، اما كوهى از غم و اندوه بر قلب آن ها سنگينى مى نمود ، چراكه ظاهر قضيه مجموع اين مسافرت يك ناكامى و شكست بود ولى خبر نداشتند كه در پشت داستان صلح حديبيه چه پيروزى هايى براى مسلمانان و آينده اسلام نهفته اس__ت و در همي__ن هنگ_ام ب_ود كه س_وره فت__ح نازل ش__د و بشارت فت__ح عظيمى را به پيامب__ر گرامى اس__لام داد .(1)

به راحتى مى توانستند همه جا رفت و آمد كنند و جان و مالشان محفوظ بماند و عم__لاً با مشرك__ان از نزدي__ك تم__اس پيدا كردن__د ، تماس__ى كه نتيجه اش شناخ__ت بيشتر اس__لام از سوى مشرك_ان و جل_ب توج_ه آن ه_ا ب___ه اس_لام ب_____ود .

_ بعد از صلح حديبيه راه براى نشر اسلام در سراسر جزيره عرب گشوده شده و آوازه صلح طلبى پيامبر صلى الله عليه و آله اقوام مختلفى را كه برداشت غلطى از اسلام و شخص پيامبر صلى الله عليه و آله داشتند به تجديد نظر وادار كرد و امكانات وسيعى از نظ__ر تبليغاتى به دست مسلمان__ان افت__اد .

_ صلح حديبيه راه را براى گشودن«خيبر»وبرچيدن اين غده سرطانى يهودكه بالفعل و بالقوه خطرمهمى براى اسلام و مسلمين محسوب مى شد هموار ساخت .

_ اصولاً وحشت قريش ازدرگيرى باسپاه هزار و چهارصدنفرى پيامبر صلى الله عليه و آله كه هيچ سلاح مهم جنگى با خود

(150) پيامبر شناسى

نداشتند و پذيرفتن شرايط صلح خود عامل مهمى براى تقويت روحي_ه طرفداران اسلام و شكست مخالفان بود كه تا اي__ن ان__دازه از مسلم____ان__ان حس__اب بردند .

_ بعداز ماجراى حديبيه پيامبر صلى الله عليه و آله نامه هاى متعددى به سران كشورهاى بزرگ ايران و روم و حبشه و پادشاهان بزرگ جهان نوشت و آن ها را به سوى اسلام دعوت كرد و اين به خوبى نشان مى دهد كه تا چه حد صلح حديبيه اعتماد به نفس به مسلمين داده بود كه ن_ه تنه_ا در جزيره عرب كه در دنياى بزرگ آن روز راه خود را به پيش مى گشودند. از آن چ_ه گفته ش_د ، به خوبى مى توان درك كرد كه صلح حديبيه به راستى فتح و پيروزى بزرگى براى اسلام و مسلمين بود و تعجب نيست كه قرآن مجيد از آن به عنوان « فتح مبين » ياد كند .

لِيَغْفِ__رَلَ__كَ اللّهُ ما تَقَ__دَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ يَهْدِيَكَ صِراطا مُسْتَقيما

غ__رض

اي__ن ب__ود ك__ه خ_داون_د گناهان گذشته و آينده اى را كه به تو نسبت مى دادند ببخشد و نعمتش را بر تو تم_ام كن__د و ب__ه راه راست هدايتت فرمايد .(1)

وَ يَنْصُ_____رَكَ اللّ____هُ نَصْ____را عَ____زي____زا

و پيروزى شكست ناپذيرى نصيب توكند .(2)

1- 2 / فتح .

2- 3 / فتح .

پيامدهاى هفت گانه سياسى و اجتماعى و مذهبى صلح حديبيه (151)

مواجه با شكست شود، دستاويزى محكم براى اثبات نسبت هاى ناروا به دست مخالفان مى افتد و فرياد مى كشند نگفتيم چنين است ، نگفتيم چنان است؟ اما هنگامى كه به پيروزى نايل گردد و برنامه هاى خ_ود را از ب_وت_ه آزماي__ش موفق بيرون آورد ، تمام نسبت هاى ناروا نق_ش بر آب م_ى ش_ود و تمام « نگفتي_م ه_ا » به افس_وس و ندامت مبدّل مى گردد و جاى خود را به « ندانستيم ها » مى دهد. مخصوصا در مورد پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله اين نسبت هاى ناروا و گناهان پندارى بسيار فراوان بود ، او را جنگ طلب ، آتش افروز، بى اعتناء به سنت هاى راستين ، غيرقابل تفاهم و مانند آن مى شمردند. صلح حديبيه به خوبى نشان داد كه آيين او برخلاف آن چه دشمنان مى پندارند يك آيين پيشرو و الهى است و آيات قرآنش ضامن تربيت نفوس انسان ها و پايانگر ظلم و ستم و جنگ و خونريزى است. او به خانه خدا احترام مى گذارد ، هرگز بى دليل به قوم و جمعيتى حمله نمى كند ، او اهل منطق و حساب است ، پيروانش به او عشق مى ورزند ، او به راستى همه انسان ها را به سوى محبوبشان اللّه دعوت مى كند و اگر دشمنانش جنگ را بر او تحميل نكنند او طالب صلح و آرامش است. به اين ترتيب فتح حديبيه تمام گناهانى كه قبل از هجرت و بعد از هجرت ، يا تمام گناهانى كه قبل از اين ماجرا و حتى در آينده ممكن بود به او نسبت دهند ، همه را شست و چون خداوند اين پيروزى را

پاسخ به سه سؤال مهم در مورد آيه 2 سوره فتح (153)

نصيب پيامبر صلى الله عليه و آله نمود مى توان گفت خداوند همه آن ها را شستشو كرد.

نتيجه اين كه اي_ن گناهان ، گناهان واقعى نبود ، بلكه گناهانى پندارى و در افكار مردم و در باور آن ها، چنان ك_ه در آيه 14 سوره شعراء داستان موسى مى خوانيم كه موسى به پيشگاه خدا عرضه داشت : « وَ لَهُ_مْ عَلَ_ىَّ ذَنْ__بٌ فَاَخ__افُ اَنْ يَقْتُل_وُنِ : فرعونيان بر من گناهى دارند كه مى ترسم به جرم آن گناه مرا بكشند » در حال_ى ك_ه گن_اه او چيزى جز يارى فرد مظلوم_ى از بنى اسرائيل و كوبيدن ستمگرى از فرعونيان نبود. بديهى است اين نه تنها گناه نبود بلكه حمايت از مظلوم بود ولى از دريچه چشم فرعونيان گناه محسوب مى شد. به تعبير ديگر « ذَنْبٌ » در لغت به معنى آثار شوم و تبعات كارى است ، ظهور اسلام در آغاز ، زندگى مشركان را به هم ريخت ، ولى پيروزى هاى بعد سبب شد كه آن تبعات به دست فراموشى سپرده شود. هر گاه خانه كهنه و فرسوده اى را كه سرپناه فعلى ما است و به آن دلبستگى داريم خراب كنند ممكن است اي_ن ك_ار را تخطئه كنيم ، ولى بعد از آن كه ساختمانى محكم و مجهز به جاى آن ساخته شد و تمام ناراحتى ها برطرف گشت ، قضاوت ما به كلى دگرگون مى شود. مشركان مكه ، چ_ه قبل از هجرت و چه بعد از آن ، ذهنيّت نادرستى درباره اسلام و شخص پيامبر صلى الله عليه و آله داشتند كه پيروزى هاى بع_د بر همه آن ه_ا خ_ط بطلان كشي_د. آرى اگ_ر رابط_ه آمرزش اين گناهان را با مسأله فتح حديبيه در نظر بگي_ريم مطلب كام_لاً روش_ن است ، رابط_ه اى كه از « لام » « لِيَغْفِ_رَ لَ_كَ اللّ_هُ » استف_اده مى ش_ود و كليد رمز

براى گشودن معنى آيه است. اما آن ها كه به اين نكته توجه نكرده اند در اين جا مقام عصمت پيامبر صلى الله عليه و آله را زير سؤال برده اند و براى او (نعوذباللّه) گناهانى قائل شده اندكه خدا در پرتو فتح حديبيه

(154) پيامبر شناسى

آن هارابخشيده است يا آيه را بر خلاف ظاهر معنى كرده اند. اما روشن است كه همه اين ها تكلّفاتى است بدون دليل ، چه اين كه اگر ما عصمت انبياء را مخدوش كنيم فلسفه وجودى آن ها از ميان مى رود ، زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله بايد در همه چيز سرمش_ق باش_د ، چگون_ه يك فرد گنهكار مى تواند اين نقش را ايفا كند. به علاوه او خود نياز به رهبر و راهنماى ديگ_رى دارد تا هدايتش نمايد. اين ها همه درباره نخستين موهبت از مواهب چهارگانه اى است كه خداوند در پرتو « صلح حديبيه » به پيامبرش داد. اما « اتمام نعمت پروردگار » و « هدايت به جاده صاف و مستقيم » و « نصرت شكست ناپذير الهى » بعد از پيروزى حديبيه چيزى نيست كه بر كسى مكتوم بماند ، اسلام ب_ه سرعت گسترش يافت ، قلوب آماده را تسخير كرد ، عظمت تعليمات آن بر همگان آشكار ش_د ، سمپاشى ه_ا را خنث_ى نمود ، نعمت خداوندى را كامل كرد و ب__ه راه__ى مستقيم ب_ه س_وى پي__روزى ه_اى عظي_م هم_وار ساخت به طورى كه در ماجراى فتح مكه لشكر اس_لام ب_دون هيچ گون_ه مقاوم_ت مهم ترين دژ دشم_ن را گشود .

توجه به تفسيرى كه درباره اصل معنى آيه و مخصوصا رابطه اين آمرزش ، با مسأله فتح حديبيه بيان كرديم روشن مى شود كه مراد تمام نسبت هاى ناروا و گناهانى است كه به زعم خود در « گذشته » و « آينده » به پيغمبر اكرم نسبت مى دادند و اگر اين پيروزى بزرگ نصيب

منظور از «ما تقدم» و «ما تأخر» در آيه 2 سوره فتح چيست (155)

نشده بود تمام اين گناهان را قطعى مى پنداشتند، ولى با حصول اين پيروزى هم نسبت ه_اى نارواى گذشته برچيده شد و هم آن چه ممكن بود در آينده نسبت دهند. شاهد ديگر اين تفسير حديثى است كه از امام على ابن موسى الرضا آمده است كه مأمون هنگامى كه از اين آيه سؤال كرد امام در پاسخ فرمود : « هيچ كس نزد مشركان مكه گناهش سنگين تر از رسول اللّه صلى الله عليه و آله نبود ، زيرا آن ها 330 بت مى پرستيدند ، هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله آن ها را به توحيد دعوت كرد بسيار بر آن ها گران آمد و گفتند:آيا او همه خدايان ما را تبديل به يك خدا كرده ؟ چيز عجيبى است ... ما هرگز چنين چيزى را از پ__دران خود نشنيده اي__م اين فقط يك دروغ بزرگ است. اما هنگام__ى كه خداوند مكه را براى پيامب__رش ( بعد از صل__ح حديبيه ) گش__ود خداوند فرم__ود :« اى محم__د صلى الله عليه و آله ما فتح مبينى را براى تو فراه__م كرديم تا گناهان گذشته و آينده اى را كه نزد مشركان عرب به خاطر دعوت به توحيϠداشته و دارى ببخشد » ، زيرا بعضى از مشركان مكه تا آن روز ايمان آورده و بعضى ها از مكه بيرون رفتند و ايمان نياوردند ، ولى قادر بر انكار توحيد نبودند و

ل_ذا گن_اه پيامب_ر در نظ_ر آن ها به خاط_ر پي_روزى بخشوده شد. هنگامى كه مأمون اين سخن را شني__د عرض ك_رد : « ب___ارَكَ اللّه ُ اى ابوالحسن » . (1)

1- «نورالثقلين»، جلد 5، صفحه 56 .

(156) پيامبر شناسى

سؤالات درس هفت__م

1 _ نخستين نبرد پيامب__ر صلى الله عليه و آله چه نام داش__ت و چه اهداف__ى را دنب__ال مى ك___رد؟

2 _ وع__ده اله____ى ب__راى م____ؤمن__ان در ج___ري___ان جن__گ ب__در چ_____ه ب__ود؟

3 _ مفهوم «ذاتُ الشَّوكه» كه در آيه مربوط به جنگ بدر به آن اشاره شده چيست؟

4 _ يارى فرشتگان در جنگ بدر چگونه بود؟

5 _ قرآن كريم، درباره فرار از جهاد در آيه «ي_آ اَيُّهَ_ا الَّ_ذي_نَ ءَامَنُوآا اِذا لَقيتُمُ الَّذينَ كَفَرُوا زَحْفا فَلا تُوَلُّوهُمُ الاَْدْبارَ» چه مى فرمايد؟

6 _ مفه__وم خيان__ت ب___ه پيامب_ر را ب__ا استف__اده از آيه «ي__آ اَيُّهَ__ا الَّذي__نَ ءَامَنُ__وا لا تَخُونُ__وا اللّ__هَ وَ الرَّسُ__ولَ وَ تَخُونُ__وآا اَمنتِكُ______مْ وَ اَنْتُ__مْ تَعْلَمُ__ونَ» ش__رح دهي_____د.

7 _ جري__ان صل__ح ح____ديبي_ه چ___ه ب___ود؟

8 _ چهاردستاورداز نتايج هفتگانه سياسى و اجتماعى صلح حديبيه را توضيح دهيد.

منظور از «ما تقدم» و «ما تأخر» در آيه 2 سوره فتح چيست (157)

با آن ها دورى كن و به جاى آن ، براى راهنمايى و قطع مخاصمه ، « بگو : به آن ها كه اهل كتاب هستند ( يهود و نصارى ) و همچنين درس نخوانده ها ( مشركان ) آي__ا شما هم ( همچ__ون من كه تسلي__م فرمان حقّ__م ) تسلي__م شده اي__د » ( وَ قُلْ لِلَّذي__نَ اوُتُ__وا الْكِتابَ وَ الاُْمِّيّينَ ءَاَسْلَمْتُمْ ) .

« اگ____ر ب__ه راست__ى تسليم شون__د، هداي__ت يافته ان__د و اگ__ر روى گ__ردان شون__د و سرپيچ__ى كنن__د، بر ت__و اب__لاغ ( رسال__ت ) اس_ت » و ت__و مس__ؤول اعم__ال آن ه____ا نيست__ى ( فَاِنْ اَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ اِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّما عَلَيْكَ الْبَ__لاغُ ).

2 _ ايمان به خدا و مبانى اسلام هيچ گونه جنبه تحميلى نمى تواندداشته باشد، بلكه ازطريق منطق و استدلال و نفوذ در فكر و روح افراد بايد پيشروى كند، زيرا ايمان اجبارى ارزشى ندارد، مهمّ اين است كه مردم حقايق را درك كنند و با اراده و اختيار خويش آن را بپذيرند. قرآن بارها در آيات مختلف روى اين حقيقت تأكيد كرده و بيگانگى اسلام را از اعم_ال خشونت بارى همانن__د اعمال كليس__ا در قرون وسط__ى و محكم__ه تفتي__ش عقاي__د و امثال آن اع__لام م__ى دارد.

(158) پيامبر شناسى

3 _ اسلام آيين فردپرستى نيست و به فرض كه پيامبر در ميدان جنگ شربت شهادت مى نوشيد وظيفه مسلمانان بدون ترديد ادامه مبارزه بود ، زيرا با مرگ يا شهادت پيامبر ، اسلام پايان نمى يابد ، بلكه آيين حقّى است كه تا ابد جاويدان خواهد ماند . مسأله فردپرستى يكى از بزرگ ترين خطراتى است كه مبارزات هدفى را تهديد مى كند ، وابستگى به شخص معيّن اگرچه پيامبر خاتم باشد، مفهومش پايان يافتن كوشش و تلاش براى پيشرفت ، به

هنگام از دست رفتن آن شخص است و اين وابستگى يكى از نشانه هاى بارز عدم رشد اجتماعى است.

4 _ آيه مورد بحث اشاره به سه قسمت از وظايف رهبران و مبلغان به صورت خطاب به پيامبر صلى الله عليه و آله شده ، در آغاز مى گويد : « در طرز رفتار با مردم سختگير مباش و با آن ها مدارا كن ، عذرشان را بپذير و بيش از آن چه قدرت دارند از آن ها مخواه » ( خُذِ الْعَفْوَ). سپس دومين دستور را به اين صورت مى دهد : « مردم را به كارهاى نيك و آن چه را عقل و خرد، شايسته مى شناسد و خداوند آن را نيك معرفى كرده، دستور ده » ( وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ ) . اشاره به اين كه ترك سختگيرى مفهومش مجامله كارى نيست ، بلكه بايد رهبران و مبلغان همه حقايق را بگويند و مردم را به سوى حق دعوت كنند و چيزى را فروگذار ننمايند . در مرحله سوم دستور به تحمل و بردبارى در برابر جاهلان داده مى گويد : « از جاه__لان روى بگ__ردان و با آن ه__ا ستي__زه مك___ن » ( وَ اَعْرِضْ عَنِ الْجهِلينَ ) .

5 _ هم____ه سخن__ان و ك______ردار پي__امب_____ر صلى الله عليه و آله از وح_____ى آسم___ان____ى س___رچشم__ه م___ى گي__رد و آن ه__ا

درس هشتم (159)

ك______ه غي_____ر از اي_____ن م_____ى گ____وين____د، از ق_______رآن بيگ_ان___ه ان____د.

6 _ آي_ات مورد بحث مجموعا چهار دستور مهم به پيامبر صلى الله عليه و آله مى دهد :

دست__ور اول : در زمينه تقوى و پرهيزكارى است كه زمينه ساز هر برنامه ديگرى مى باشد. دستور دوم : نفى اطاعت كاف__ران و منافق__ان اس__ت در سومين دستور مسأل__ه بذرافشانى توحيد و تبعيت از وحى الهى را مطرح مى كند. چه_ارمين دست_ور را به اين ص___ورت ص___ادر م__ى كن__د:

«وَ كَف__ى بِاللّ__هِ وَكيلاً». اگر هزار دشمن قصد هلاكت تو را دارند ، چون من دوس__ت و ياور ت__وأم از دشمن__ان باكى نداشت____ه باش.

7 _ بايد همه مؤمنان از پروردگار كه مالك و مدبر آن ها است ، بخواهند لحظه اى آن ها را به حال خودشان وانگذارد ، نه تنها تحت تأثير وسوسه شياطين قرار نگيرند ، بلكه در مجلس آن ها نيز حضور نيابند . به اين ترتيب همه رهروان راه ح__ق بايد به طور م__داوم از القائ__ات شيطان__ى برح__ذر باشند و هميش__ه خود را از اي__ن نظ__ر در پن__اه او قرار دهند .

8 _ عبادات خود را آن چنان انجام ندهيد كه بهانه به دست دشمنان بدهد ، آن ها را به استهزاء و ايرادگيرى وادارد ، چه بهتر كه توأم با متانت و آرامش و ادب باشد كه نه تنها نتوانند بر آن خرده گيرى كنند بلكه نمونه اى از شك_____وه و ادب اسلامى و ابّهت و عظمت عبادات گردد. آن ها كه سعى دارند در مواقعى كه مردم استراحت كرده اند با صداهاى گوشخراشى كه از بلندگوهاى پرغوغا راه مى اندازند موجوديت جلسات خود را نشان دهند و به پندار خود با اين عمل صداى اسلام را به گوش ديگران برسانند ، اين نه تنها صداى اسلام نيست ، بلكه باعث پراكندگى مردم از اسلام و در

(160) پيامبر شناسى

نتيجه ضربه اى است به تبليغات دينى. ديگر اين كه اين آيه بايد الگويى باشد براى همه اعمال ما و تمام برنامه هاى اجتماعى و سياسى و اقتصادى ، بايد همه اين ها دور از افراط كارى ها و تندروى ها و تفريط كارى و مسامحه و سهل انگارى باشد.

مت___ن اصل_______ى

اياتِنا وَ يُزَكّيكُمْ وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُعَلِّمُكُمْ مالَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ

همان گونه ( كه با تغيير قبله نعمت خود را بر شما كامل كرديم ، )رسولى در ميان شما از نوع خودتان فرستاديم تا آي__ات ما را بر شما بخوان__د و شما را تزكي__ه كند و كتاب و حكم__ت بياموزد و آن چه نمى دانستيد ، به شما ياد دهد .(1)

البته نعمت وجود پيامبرى از نژاد عرب براى آغاز كار بود ، اما سرانجام مسأله نژاد و وطن ( جغرافيايى ) از برنامه ها حذف شد و دستور اصلى و جاودانه اسلام كه « جهان » ، را وطن و « انسانيّت » ، را نژاد معرفى مى كند ، اعلام گردي__د . بعد از ذكر اين نعم__ت ، به چهار نعم__ت ديگر كه از برك__ت اين پيامب__ر ، عاي__د مسلمي__ن ش_د ، اشاره مى كند ؛

1- 151 / بق______ره .

وظايف، روش ها و برنامه هاى پيامبر (161)

_ «آيات مارا بر شما مى خواند» (يَتْلُوا عَلَيْكُمْ اياتِنا). « يَتْلُوا » از ماده « تِلاوَت » به معنى پى درپى درآوردن است ، لذا هنگامى كه عباراتى پى درپى (و روى نظام صحيح) خوانده شود، از آن تعبير به تِلاوَت مى كنند، يعنى پيامبر صلى الله عليه و آله ، سخن__ان خ__دا را روى نظ__ام صحيح و مناسبى پى درپى بر شم__ا مى خوان__د تا قلوبت__ان را آماده پذيرش معانى آن كن__د ، بنابراي__ن ت__لاوت منظ__م و حس__اب ش__ده پيامب__ر صلى الله عليه و آله براى ايج__اد آمادگ__ى براى تعلي__م و تربي__ت است كه در جمله ه__اى بعد به آن اش__اره مى ش___ود .

_ « او شما را پرورش مى دهد » ( وَ يُزَكّيكُمْ ) . « تَزْكِيَة » در اصل ( چنان كه « راغب » در « مفردات »

گويد ، ) به معنى افزودن و نموّ دادن است ، يعنى او با كمك گرفتن از آيات خدا بر كمالات معنوى و مادّى شما مى افزايد و روحتان را نموّ مى دهد ، گل هاى فضيلت را بر شاخسار وجودتان آشكار مى سازد و انواع صفات زشت را كه در عصر جاهليّت ، جامع__ه شما را فراگرفت___ه بود ، مى زداي___د .

_ « و كتاب و حكمت به شما مى آموزد » ( وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ) . گرچه « تعليم » به طور طبيعى مقدّم بر « تربيت » است ، همان گونه كه سابقا هم اشاره كرديم ، قرآن مجيد براى اثبات اين حقيقت كه هدف نهايى ، « تربيت » است ، غالبا آن را مقدم بر تعليم آورده است ؛

فرق ميان «كتاب» و «حكمت»، ممكن است از اين نظر باشد كه كتاب، اشاره به آيات قرآن و وحى الهى است كه به صورت اعجاز بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده، ولى حكمت، سخنان و تعليمات پيامبر صلى الله عليه و آله است كه "سُنَّت" نام دارد . و نيز

(162) پيامبر شناسى

ممك__ن است « كتاب » اش__اره به اصل دست__ورات باشد و « حكم__ت » ، اشاره به اسرار ، فلسفه ها ، علل و نتايج آن باشد .

_ « و آن چ____ه را نم__ى دانستي____د، ب____ه شم___ا تعلي__م م__ى ده__د » ( وَ يُعَلِّمُكُ__مْ م__ا لَ__مْ تَكُ__ونُ__وا تَعْلَمُ___ونَ ) .

گرچه اين موضوع در جمله قبل كه تعليم كتاب و حكمت است ، وجود داشته ، ولى قرآن مخصوصا آن را تفكيك مى كند تا به آن ها بفهماند اگر پيامبران نبودند ، بسيارى از علوم براى هميشه از شما مخفى بود ، آن ها تنها رهبر اخلاقى و

اجتماع__ى نبودند ، بلكه پيش__واى علم__ى نيز بودن_د كه بدون رهبرى آن ه__ا علوم انسان__ى نضج نمى گرف__ت.

پيامبرش دستور مى دهد كه از بحث و مجادله با آن ها دورى كن و به جاى آن ، براى راهنمايى و قطع مخاصمه ، « بگو : به آن ها كه اهل كتاب هستند ( يهود و نصارى ) و همچنين درس نخوانده ها ( مشركان ) آي__ا شما هم ( همچ__ون من كه تسلي__م فرمان حقّ__م ) تسلي__م شده اي__د » ( وَ قُلْ لِلَّذي__نَ اوُتُ__وا الْكِتابَ وَ الاُْمِّيّينَ ءَاَسْلَمْتُمْ ) .

« اگر به راستى تسليم شوند، هدايت يافته اند و اگر روى گردان شوند و سرپيچى كنند، برتو ابلاغ ( رسالت )است » و تو مسؤول اعمال آن ها نيستى ( فَاِنْ اَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ اِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّما عَلَيْكَ الْبَلاغُ ). بديهى است منظور تسليم زبانى و ادّعايى نيست ، بلكه منظور تسليم حقيقى و عملى در برابر حقّ است ، اگر آن ها در برابر سخنان حقيقى سر تسليم فرود آورند ، با توجّه به اين كه دعوت تو آشكار و آميخته با منطق و دليل روشن است ، مسلّما ايمان مى آورند و اگر ايمان نياورند ، تسليم حقّ نيستند و تنها دعوى اسلام و تسليم در برابر فرمان حقّ دارند .

خلاصه اين كه؛ وظيفه تو ابلاغ رسالت است، آميخته بادليل و برهان و اگر روح حقّ جويى در آن ها باشد ، پذيرا

(164) پيامبر شناسى

مى شوند و اگر نشوند ، تو وظيفه خود را انجام داده اى. و در پايان آيه مى فرمايد : « خداوند به اعمال و افكار بندگان خود بينا است » ( وَ اللّهُ بَصيرٌ بِالْعِبادِ ). او مدّعيان دروغى تسليم را از راستگويان مى شناسد و نيّات محاجّه كنندگان را كه براى چه هدفى بحث و گفتگو مى كنند ، مى داند و اعمال همه را از

نيك و بد مى بيند و به هركس جزاى مناسب مى دهد. ازاين آيه به طور ضمنى استفاده مى شود كه از ادامه بحث ومحاجّه با مردم لجوجى كه تسليم منطق صحيح نيستند ، بايدپرهيزكرد. منظور از « اُمِّيّينَ » كسانى كه نوشتن و خواندن نمى دانند ، در اين آيه مشركان مى باشند ، علّت اين كه از مشركان در برابر اهل كتاب ( يهود و نصارى ) به اين نام تعبير شده ، به خاطر اين است كه مشركان كتاب آسمانى نداشتند تا مجبور به فراگرفتن ، خواندن و نوشتن شوند. از اين آيه به خوبى روشن مى شود كه روش پيامبر صلى الله عليه و آله هرگز تحميل فكر و عقيده نبوده است ، بلكه كوشش و مجاهدت داشته كه حقايق بر مردم روشن شود و سپس آنان را به حال خ__ود وامى گذاشته كه خودشان تصميم لازم را در پيروى از حقّ بگيرند.

كردن بر دفع زيان يا جلب منفعت است وگرنه پيامبر صلى الله عليه و آله از طريق تبليغ و دعوت به كارهاى خير و ترك كارهاى شرّ اين دو وظيفه را در مورد آن ها به صورت اختيارى انجام مى دهد. لحن اين آيات از اين نظر بسيار قابل ملاحظه است كه ايمان به خدا و مبان__ى اسلام هيچ گونه جنبه تحميل__ى نمى تواند داشت__ه باشد، بلكه از طري__ق منط__ق و استدلال و نفوذ در فكر و روح افراد بايد پيش__روى كند، زيرا ايم__ان اجب__ارى ارزش__ى ندارد، مه__مّ اين اس__ت كه م__ردم حقاي__ق را درك كنن__د و با اراده و اختي__ار خويش آن را بپذيرن__د. قرآن بارها در آي_ات مختلف روى اين حقيق__ت تأكيد ك__رده و بيگانگ__ى اس__لام را از اعمال خشون__ت بارى همانن__د اعمال كليس__ا در ق__رون وسط__ى (1) و محكم____ه تفتي__ش عقاي__د و امث__ال آن اع__لام مى دارد.

1- « قرون وسطى » به دوران يك هزار ساله اى گفته مى شود كه از قرن 6 ميلادى شروع و به قرن 15 پايان مى يابد ، اين دوران يكى از تاريك ترين دوران هايى اس__ت كه بر اروپ__ا و مسيحيّت گذشت_ه است و ج__الب اي_ن ك_ه عص___ر ط__لايى اس__لام درست در وس__ط ق_رون وسطى قرار دارد .

(166) پيامبر شناسى

لطفش را رفيق راه آن ه__ا مى س__ازد تا به س__وى ايم__ان رهنم__ون شوند. اما تاريك دلان زشت سيرت__ى كه در دل با ح__ق دشمنند و با تمام قدرتشان به پيكار با فرستادگان خدا برخاسته ان__د و از نظر زندگى آن قدر آلوده و ننگينند كه لايق نور ايمان نيستند، خداوند هرگز چراغ توفيق را فرا راه آن ها قرار نمى دهد. بنابراين منظور از هدايت در اين جا « ارائه طريق » نيست ، چراكه ارائه طريق ، كار اصلى پيامبر صلى الله عليه و آله است و بدون استثناء راه را به همه نشان مى دهد ، بلكه منظور از هدايت در اين جا « ايصال به مطلوب » و رسانيدن به سرمنزل مقصود است ، اين تنها كار خدا است كه بذر ايمان را در دل ه___ا بپاشد و كار او هم بى حساب نيست ، او به دل هاى آماده نظر مى افكن_د و اين ن_ور آسمانى را بر آن ه_ا مى پاشد .

1- 56 / قص___________________ص .

وظيفه پيامبر ارائه طريق است (167)

استفاده از حوادث جنگ احد، آيه حقيقت ديگرى را به مسلمانان مى آموزد و آن اين كه اسلام آيين فردپرستى نيست و به فرض كه پيامبر در اين ميدان شربت شهادت مى نوشيد وظيفه مسلمانان بدون ترديد ادامه مبارزه بود ، زيرا با مرگ يا شهادت پيامبر ، اسلام پايان نمى يابد ، بلكه آيين حقّى است كه تا ابد جاويدان خواهد ماند. مسأله فردپرستى يكى از بزرگ ترين خطراتى است كه مبارزات هدفى را تهديد مى كند ، وابستگى به شخص معيّن اگرچه پيامبر خاتم باشد ، مفهومش پايان يافتن كوشش و تلاش براى پيشرفت ، به هنگام از دست رفتن آن شخص است و اين وابستگى يكى از نشانه هاى بارز عدم رشد اجتماعى است. مبارزه پيامبر صلى الله عليه و آله با

1- 144 / آل عم________________ران .

(168) پيامبر شناسى

فردپرستى يكى ديگر از نشانه هاى حقانيّت و عظمت او است زيرا اگر او به خاطر شخص خويش قيام كرده بود لازم بود اين فكر را در مردم تقويت كند كه همه چيز به وجود او بستگى دارد و اگر او از ميان برود همه چيز پايان خواهديافت. ولى رهبران راستين همانند پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله هيچ گاه مردم را به چنين كارى تشويق نمى كنند ، بلكه به شدّت با آن مبارزه مى كنند و به آن ها مى گويند : هدف ما ، از خود ما بالاتر است و هرگز با نابودى ما نابود نخواهد شد و لذا قرآن با صراحت در آيه مورد بحث فوق مى گويد : « محمّد تنها فرستاده خدا است ، پيش از او هم فرستادگانى بودند كه از دنيا رفتند آيا اگر او بميرد يا كشته شود ، بايد شما سير قهقرايى كنيد ؟ و به آيين بت پرستى بازگرديد ؟ »

و آن تصوير روشنى است از سير قهقرايى و ارتجاع به معنى واقعى منتها از كلمه ارتجاع صريح تر و روشن تر است. سپس مى فرمايد : « آن ها كه عقب گرد كنند و به دوران كفر و بت پرستى بازگردند تنها به خود زيان مى رسانند نه به خدا : وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللّهَ شَيْئا ». زيرا با اين عمل نه تنها چرخ هاى سعادت خود را متوقّف مى سازند ، بلكه آن چه را به دست آورده اند نيز به سرعت از دست خواهند داد. در پايان آيه براى اقليّتى كه در جنگ احد على رغم همه مشكلات و انتشار خبر شهادت پيغمبر ، دست از جهاد برنداشتند اشاره كرده و كوشش هاى آن ها را مى ستايد و آن ها را به عنوان شاكران و كسانى كه از نعمت ها در راه خدا استفاده كردند معرفى مى كند و مى گويد : « خداوند اين شاكران را پاداش نيك مى دهد : وَ سَيَجْزِى اللّهُ الشّاكِرينَ ». درسى را كه اين آيه درباره مبارزه با فردپرستى مى دهد درسى است براى همه مسلمانان در همه قرون و اعصار ، آن ها بايد از قرآن بياموزند كه مسايل هدفى هرگز نبايد قائم به شخص يا

مبارزه پيامبر با فردپرستى (169)

اشخاص باشد بلكه بايد بر محور يك سلسله اصول و تشكيلات ابدى دوربزند كه با تغيير افراد يا فوت آنان حتى اگر پيامبر بزرگ خدا باشد آن كار تعطيل نگردد ، اصولاً رمز بقاى يك مذهب و يا يك تشكيلات همين است ، بنابراين برنامه ها و تشكيلاتى كه قائم به شخص هستند تشكيلاتى ناسالم و غير طبيعى محسوب مى شوند كه به زودى متلاشى خواهن__د شد. اما متأسّفان__ه و روى هم رفت__ه ،

غالب تشكي__لات جوامع اسلام__ى هنوز قائم به اشخاص است و به همين دلي__ل بسيار زود از هم مى پاش__د ، مسلمان__ان بايد با اله__ام از آي__ه فوق مؤسس__ات گوناگ__ون خود را آن چن__ان پى ريزى كنند كه از اشخاص لاي__ق كاملاً بهره گي__رى شود اما در عي__ن حال وابسته به شخص آن ها نباشد .

و با آن ها مدارا كن ، عذرشان را بپذير و بيش از آن چه قدرت دارند از آن ها مخواه » ( خُذِ الْعَفْوَ ) . بديهى است اگر رهبر و مبلّغ ، شخص سختگيرى باشد به زودى جمعيت از اطراف او پراكنده مى شوند و نفوذ خود را در قلوب از دست خواهد داد، همان طوركه قرآن مجيد مى گويد : « وَ لَوْ كُنْتَ فَظّا غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ : اگر سختگير و بداخلاق و سنگدل بودى به طور مسلم از گرد تو پراكنده مى شدند » .(2) سپس دومين دستور را به اين صورت مى دهد : « مردم را به كارهاى نيك و آن چه را عقل و خرد، شايسته مى شناسد و خداوند آن را نيك معرفى كرده، دستور ده » ( وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ ) . اشاره به اين كه ترك سختگيرى مفهومش مجامله كارى نيست ،

1- براى توضيح بيشتر درباره معنى « عفو » به جلد 2 تفسير نمونه صفحه 80 مراجعه شود .

2- 159 / آل عم______ران .

جامع ترين آيه اخلاقى قرآن خطاب به پيامبر (171)

بلكه بايد رهبران و مبلغان همه حقايق را بگويند و مردم را به سوى حق دعوت كنند و چيزى را فروگذار ننمايند . در مرحله سوم دستور به تحمل و بردبارى در برابر جاهلان داده مى گويد : « از جاهلان روى بگردان و با آن ها ستيزه مكن » ( وَ اَعْرِضْ عَنِ الْجهِلينَ ) . رهبران و مبلغان در مسير خود با افراد متعصب ، لجوج ، جاهل و بى خبر و افرادى كه سطح فكر و اخلاق آن ها بسيار پايين است ، روبرو مى شوند، از آن ها دشنام مى شنوند، هدف تهمتشان قرار مى گيرند ، سنگ در

راهشان مى افكنند. راه پيروزى بر اين مشكل گلاويز شدن با جاهلان نيست ، بلكه بهترين راه تحمل و حوصله، ناديده گرفتن و نشنيده گرفتن اين گونه كارها است و تجربه نشان مى دهد براى بيدارساختن جاهلان و خاموش كردن آتش خشم و حسدوتعصبشان،اين بهترين راه است.در آيه دوم دستورديگرى مى دهدكه درحقيقت چهارمين وظيفه رهبران و مبلغان را تشكيل مى دهد و آن اين كه بر سر راه آن ها همواره وسوسه هاى شيطانى در شكل مقام ، مال ، شهوت و امثال اين ها خودنمايى مى كند و شيطان و شيطان صفتان مى كوشند آن هاراازطريق اين وسوسه ها از مسيرشان منحرف سازند و از هدفشان بازدارند .

از امام صادق چنين نقل شده كه در قرآن مجيد، آيه اى جامع تر در مسائل اخلاقى ازآيه فوق (آيه نخست) نيست.(1) بعضى از دانشمندان در تفسير اين حديث، چنين گفته اند، كه از اصول فضايل اخلاقى بر طبق اصول قواى انسانى كه

1- « مجم_____ع البي________ان » ، ذي___ل آي____ه .

(172) پيامبر شناسى

«عقل» و «غضب» و «شهوت»است در سه قسمت خلاصه مى شود . فضاى عقلى كه نامش « حكمت » است و در جمله وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ ( به نيكى ها و شايستگى ها دستور ده ) خلاصه شده . و فضايل نفسى دربرابرطغيان و شهوت كه نامش «عفت» است و در خُذِالْعَفْو خلاصه گرديده. و تسلط برنفس دربرابرقوّه غضبيه كه نامش «شجاعت»است، در (وَ اَعْرِضْ عَنِ الْجهِلينَ) منعكس گرديده است . حديث فوق را خواه به صورتى كه مفسران گفته اند و در بالا اشاره شد تفسير كنيم و خواه به صورت شرايط رهبر كه ما عنوان كرديم، تفسير شود، اين واقعيت را بيان مى كند كه جمله هاى كوتاه و فشرده آيه فوق متضمن يك برنامه جامع و وسيع و كلى در زمينه هاى اخلاقى و اجتماعى است ، به طورى كه مى توان همه برنامه هاى مثبت و سازنده و فضايل انسانى را در آن پيدا كرد و به گفته بعضى از مفسران ، اعجاز قرآن در شكل

« فشرده گويى » آميخته با وسعت و عمق معنى، در آيه فوق كاملاً منعكس است . توجه به اين نكته نيز لازم است كه مخاطب در آيه گرچه شخص پيامبر صلى الله عليه و آله است ولى همه امت و تمامى رهبران و مبلغان را شامل مى شود . و نيز توجه به اين نكته لازم است كه درآيات فوق، هيچ مطلبى كه مخالف مقام عصمت بوده باشد وجود ندارد ، زيرا پيامبران و معصومان هم در برابر وسوسه هاى شيطان بايد خود را به خدا بسپارند و هيچ كس از لطف و حمايت خدا در برابر وساوس شياطين و نفس بى نياز نيست ، حتى معصومان. دربعضى از روايات نقل شده هنگامى كه نخستين آيه فوق نازل شد، پيامبر صلى الله عليه و آله از جبرئيل درباره آن توضيح خواست ( كه چگونه با م_ردم م_دارا و ترك سختگيرى كند ) جبرئيل گفت: نمى دانم بايد از آن كه مى داند سؤال كنم ، سپس بار ديگر بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد و گفت : « يا مُحَمَّدُ اِنَّ اللّهَ يَأْمُرُكَ اَنْ

جامع ترين آيه اخلاقى قرآن خطاب به پيامبر (173)

تَعْفُوا عَمَّنْ ظَلَمَكَ وَ تُعْطى مَنْ حَرَمَكَ وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَكَ : اى محمّد ! خداوند به تو دستور مى دهد از آن ها كه به تو ستم كرده اند ( به هنگامى كه قدرت پيدا كردى انتقام نگيرى و ) گذشت نمايى و به آن هاكه تو را محروم ساخته اند ، عطا كنى و به آن ها كه از تو بريده اند پيوند برقرار سازى » .(1)

) آن را برنگزيدى بگو من تنها پيروى ازچيزى مى كنم كه برمن وحى مى شود اين وسيله بينايى ازطرف پروردگارتان و مايه هدايت و رحمت اس__ت ب___راى جمعيت__ى ك__ه ايم__ان مى آورن__د.(2)

« اِجْتِباء » از ماده « جِبايَت » در اصل به معنى جمع كردن آب در حوض و مانند آن است و لذا به حوض ، « جابِيَة » گفته مى شود ، جمع آورى خراج را نيز « جِبايَت » مى گويند . سپس به جمع آورى كردن چيزى به عنوان انتخاب «اِجْتِباء» گفت__ه شده است و جمل__ه «لَوْلاَ اجْتَبَيْتَه__ا» به معنى چرا انتخ__اب نكردى اس__ت. از اين آيه روش__ن مى شود همه سخن__ان و كردار پيامب__ر صلى الله عليه و آله از وحى آسمان__ى سرچشمه مى گي_رد و آن ها كه غير از اين مى گويند، از قرآن بيگانه اند.

1- « مجمع البيان » ، ذيل آيه .

2- 203 / اعراف .

(174) پيامبر شناسى

آن ها است. مشركان « مكه » و منافقان « مدينه » بارها كوشيدند كه با طرح پيشنهادهاى سازش كارانه ، پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله را از خط « توحيد » منحرف سازند ، از جمله همان بود

1- 1 / احزاب .

2- 2 / احزاب .

3- 3 / احزاب .

وظايف چهارگانه پيامبر اكرم (175)

كه در شأن نزول اين سوره منقول است. اما نخستين آيات سوره احزاب نازل شد و به توطئه آن ها پايان داد و پيامبر صلى الله عليه و آله را به ادام__ه روش قاطعان__ه اش در خط توحيد بدون كم ترين سازش دعوت نمود. اين آي_ات مجموعا چهار دستور مهم ب__ه پيامبر صلى الله عليه و آله مى دهد :

دست__ور اول : در زمينه تقوى و پرهيزكارى است كه زمينه ساز هر برنامه ديگرى مى باشد مى فرمايد : « يا اَيُّهَا النَّبِىُّ اتَّقِ اللّهَ ». حقيقت « تقوى » همان احساس مسؤوليت درونى است و تا اين احساس مسؤوليت نباشد انسان به دنبال هيچ برنامه سازنده اى حركت نمى كند. تقوى انگيزه هدايت و بهره گيرى از آيات الهى است ، چنان كه در آيه دوم سوره بقره مى خوانيم : « هُدىً لِلْمُتَّقينْ : اين قرآن مايه هدايت پرهيزكاران است » . درست است كه مرحله نهايى تقوى بعد از ايمان و عمل به دستورهاى خدا حاصل مى شود ولى مرحله ابتدايى آن قبل از همه اين مسايل قرار دارد . چراكه انسان اگر احساس مسؤوليتى در خود نكند به دنبال تحقيق از دعوت پيامبران نمى رود و نه گوش به سخنان آن ها فرا مى دهد ، حتى مسأله « دفع ضرر محتمل » را كه علماى كلام و عقايد آن را پايه تلاش براى معرفة اللّه ذك_ر كرده اند در حقيقت شاخه اى از تقوى است .

دستور دوم :

نفى اطاعت كافران و منافقان است ، مى فرمايد : « وَ لا تُطِعِ الْكافِرينَ وَالْمُن_افِقينَ ». و در پ_اي_ان اين آي_ه براى ت__أكيد اين موضوع مى گويد : « اِنَّ اللّهَ كانَ عَليما حَكيما ». اگر فرمان ترك پيروى آن ها را به تو مى دهد روى علم و حكمت بى پايان او است ، زيرا مى داند در اين تبعيت و سازش كارى چه مصايب دردناك و مفاسد بى شمارى نهفته است.

(176) پيامبر شناسى

به هرحال،بعدازتقوا و احساس مسؤوليت، نخستين وظيفه شستشوى صفحه دل ازاغيار و ريشه كن نمودن خارهاى مزاحم ازاين سرزمين است .

در سومين دستور مسأله بذرافشانى توحيد و تبعيت از وحى الهى را مطرح مى كند مى گويد : « وَ اتَّبِعْ م_ا يُوحى اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ » . و مراقب باش و بدان كه : « اِنَّ اللّهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرا ». بنابراين نخست بايد ديو را از درون جان بيرون راند تا ف_رشته درآيد. خارها را ب_رچي_د ت__ا بذر گل ها برويد. بايد طاغوت زدايى كرد تا حكومت اللّه و نظام الهى جانشي__ن آن گ_ردد .

و ازآن جا كه در ادامه اين راه مشكلات فراوان است و تهديدوتوطئه و كارشكنى بسيار زياد ، چه_ارمين دست_ور را به اين ص_ورت ص_ادر مى كند: «وَ كَفى بِاللّهِ وَكيلاً». اگر هزار دشمن قصد هلاكت تو را دارند ، چون من دوست و ياور توأم از دشمنان باكى نداشته باش. گرچه مخاطب در اين آيات شخص پيامبر است ، ولى پيدا است كه دست_ورى است براى هم_ه مؤمنان و همه مسلمانان جهان ، نسخه اى است نجات بخش و معجونى است حيات آفرين براى هر عصر و هر زمان. ناگفته پيدا است، مفهوم اين دستورها به پيامبر صلى الله عليه و آله اين نيست كه او در مسأله تقوا و ترك اطاعت كافران و منافقان كوتاهى داشته ، بلكه

اين بيانات از يك سو جنبه تأكيد درمورد وظايف پيغمبر صلى الله عليه و آله دارد و از سوى ديگر درسى است براى هم___ه مؤمن_ان .

وظايف چهارگانه پيامبر اكرم (177)

« غَمْز » و « رَمْز » هرسه يك معنى را مى رساند ، اما « رمز » به مرحله خفيف و « غمز » از آن شديدتر و « همز » نهايت شدت را بيان مى كند. و با توجه به اين كه « شياطين » جمع است ، همه شيطان هاى آشكار و پنهان ، انس و جن را شامل مى گردد. در تفسير « علىّ بن ابراهيم » مى خوانيم كه امام در معنى آيه « قُلْ رَبِّ اَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّياطينِ » فرمود: « هُوَ ما يَقَعُ فى قَلْبِكَ مِنْ وَسْوَسَةِ الشَّيْطانِ : منظور از آن ، وسوسه هاى شيطانى است كه در قلب تو مى افتد » .(2) آن جاكه پيامبر صلى الله عليه و آله باداشتن مقام عصمت و مصونيت الهى ، چنين تقاضايى را از خدا مى كند ، تكليف ديگران روشن است ، بايد همه مؤمنان از پروردگار كه مالك و مدبر آن ها است ، بخواهند لحظه اى آن ها را به حال خودشان وانگذارد ، نه تنها تحت تأثير وسوس__ه شياطي__ن قرار نگيرن__د ، بلك__ه در مجلس آن ه__ا نيز حضور نيابن__د . به اين ترتيب همه رهروان راه حق باي__د ب__ه ط__ور م__داوم از القائ__ات شيطانى برح__ذر باشن__د و هميش__ه خود را از اي__ن نظر در پن__اه او ق__رار دهن__د .

1- 98 / م_______ؤمن_____________ون .

2- « ن_____ور الثقلي_______ن » ، جل________د 3 ، صفح_______ه 552 .

از وسوسه هاى شيطان به خدا پناه بريد (179)

ميان اين دو راهى ( معتدل ) انتخاب كن .(1)

به دنبال ايرادهاى سست و بى اساس كه در آيات گذشته از زبان مشركان مطرح و پاسخ داده شد، در اين آيه به آخرين بهانه هاى آن ها مى رسيم و آن اين كه آن ها مى گفتند چرا پيامبر ، خ__دا را به ن__ام هاى متعددى مى خواند با اين كه مدعى توحيد است. اصولاً خدا را با يك نام نمى توان خواند و نمى توان شناخت ، بلكه بايد نام هاى محدودى براى او پيدا كنيم و لذا معرفت و شناخت ما هم هرچه باشد محدود است ، حتى پيامبر صلى الله عليه و آله با آن وسعت روح مى فرمايد : « ما عَرَفْناكَ حَقَّ مَعْرِفَتِكَ ». ولى اين دليل بر آن نيست كه به اندازه عقل و درايت خويش او را نشناسيم ، به خصوص كه او خودش در شناخت ذاتش به ما كمك بسيار فرموده و با نام هاى گوناگون در كتابش از خود يادكرده است و در بيانات اولياء دينش به نام هاى بيشترى كه به هزارنام بالغ مى شود برخورد مى كنيم. بديهى است همه اين ها اسم است و يك معنى اسم ، علامت و نشانه است ، همه اين ها نشانه هايى از ذات پاك او مى باشد و تمام اين خطوط به يك نقطه منتهى مى گردد و به

1- 110 / اسراء .

(180) پيامبر شناسى

هيچ وجه از توحيد ذات و صفات او نمى كاهد. ازميان اين همه اسماء قسمتى اهميت و عظمت بيشترى دارد ، زيرا معرفت و آگاهى فزون ترى به ما مى دهد كه از آن به « اَسْماءِ حُسْنى » در قرآن و روايات اسلامى تعبير شده است و طبق روايت معروفى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم : « خداوند نود و نه اسم دارد هركس آن ها را شماره كند

داخل بهشت خواهد شد ». درباره معنى اسماء حسنى و اين 99 اسم به طور مشروح در جلد هفتم تفسيرنمونه ، صفحه 25 به بعد ذيل آيه 180 سوره اعراف « وَلِلّهِ الاَْسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها » بحث مشروحى مطرح شده است. اما مهم آن است كه بدانيم معنى شمارش اين اسماء اين نيست كه تنها اين نام ها را بر زبان جارى كنيم و خدا را به آن بخوانيم تا بهشتى شويم يا مُسْتَجابُ الدَّعْوَة. بلكه هدف«تَخَلُّق»به اين اسماء و پياده كرده پرتوى از نام هاى عالم و رحمان و رحيم و جواد و كريم ... در وجودمان مى باشد تا هم بهشتى مان كند و هم دعايمان در همه حال مستجاب. در ذيل آيه مورد بحث نظر به گفتگوى مشركان در مكه در رابطه با نماز پيامبر صلى الله عليه و آله و اين كه مى گفتند : او نماز خود را بلند مى خواند و ما را ناراحت مى كند ، اين چه عبادتى است؟ اين چه برنامه اى است ؟ به پيامبر صلى الله عليه و آله دستور مى دهد : «نمازت را زياد بلند مخوان ، زياد هم آهسته مخوان ، بلكه ميان اين دو راه اعتدال را انتخاب كن : وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِكَ وَ لا تُخافِتْ بِها وَ ابْتَغِ بَيْنَ ذلِكَ سَبيلاً ». بنابراين آيه فوق كارى بر مسأله نمازهاى « جَهْرِيَة » و « اِخْفاتِيَّة » به اصطلاح معروف فقهى ندارد ، بلكه ناظر به افراط و تفريط در بلند خواندن و آهسته خواندن است ، مى گويد نه بيش از حد بلند بخوان و فرياد بزن و نه بيش از حد آهسته كه تنها حركت لب ها مشخص شود و صدايى به گوش نرسد. روايات متعددى كه از طرق اهل بيت از امام باقر

و امام

اعتدال مبناى همه برنامه هاى سياسى اجتماعى پيامبر اعظم (181)

صادق عليهم السلام در ذيل اين آيه آمده است نيز اشاره به همين تفسير مى كند . (1) اما اين كه حد اعتدال دراين جا چگونه است و جَهْر و اِخْفاتى كه از آن نهى شده چه مى باشد ؟ ظاهر اين است كه « جَهْر » به معنى فرياد كشيدن و « اِخْفات » به معنى آهسته خواندن آن چنان كه خود انسان هم نشنود مى باشد. در تفسي_ر « على بن ابراهيم » از امام صادق چنين نقل شد كه در تفسير آيه فرمود : « اَلْجَهْرُ بِها رَفَعُ الصَّوْتِ ، وَ التَّخافُتُ بِها ما لَمْ تَسْمَعْ نَفْسُكَ، وَ اقْرَأْ بَيْنَ ذلِكَ : جهر اين است كه زياد ص__دا را بلن__د كنى و اخف__ات آن است كه حت__ى خودت نشنوى ، هيچ يك از اين دو را انجام نده ، بلكه حد وسط ميان آن دو را انتخ__اب كن » .(2) و اما «اِخْفات» و «جَهْ__ر» در نمازه__اى روزان__ه و شبان__ه حكم ديگ__رى است، با مفهوم ديگ__ر ، كه دلاي__ل جداگ__ان_ه دارد و فقه__اى ما ( رض__وان اللّه عليه__م ) م__دارك آن را در « كت__اب الصّل__وة » آورده ان__د .

اين حكم اسلامى يعنى اعتدال در جَهْر و اِخْفات ، از دو نظر به ما ديد و درك مى بخشد: نخست از اين نظر كه مى گويد : عبادات خود را آن چنان انجام ندهيد كه بهانه به دست دشمنان بدهد ، آن ها را به استهزاء و ايرادگيرى وادارد ، چه بهتر كه توأم با متانت و آرامش و ادب باشد كه نه تنها نتوانند بر آن خرده گيرى كنند بلكه نمونه اى از شك_____وه و ادب اسلامى و ابّهت و عظمت عبادات

گردد. آن ها كه سعى دارند در مواقعى كه مردم استراحت كرده اند با صداهاى گوشخراشى كه از بلندگوهاى پرغوغا راه مى اندازند موجوديت جلسات خود را نشان دهند و به پندار خود با اين عمل

1- به « نورالثقلين » ، جلد 3 ، صفحه 233 به بعد مراجعه شود.

2- « ن___ور الثقلي___ن » ، جل____د 3 ، صفح____ه 234 .

(182) پيامبر شناسى

صداى اسلام را به گوش ديگران برسانند ، اين نه تنها صداى اسلام نيست ، بلكه باعث پراكندگى مردم از اسلام و در نتيجه ضربه اى است به تبليغات دينى. ديگر اين كه اين آيه بايد الگويى باشد براى همه اعمال ما و تمام برنامه هاى اجتم__اع__ى و سياسى و اقتص__ادى ، بايد هم__ه اين ها دور از اف__راط كارى ه__ا و تندروى ه__ا و تفريط ك__ارى و مسامح__ه و سه__ل انگ__ارى ب__اش__د و اصل اساس__ى « وَ ابْتَغِ بَيْنَ ذلِكَ سَبيلاً » كه در آيه فوق آمده همه جا رعايت گردد .

سؤالات درس هشتم

1 _ آي_____ا روش ت___ربيت_____ى پي___امب_______ر ب___ر مبن__اى تحمي______ل فك______ر و عقي___ده نب______ود؟ ت___وضي___ح دهي______د.

2 _ آي__ا هداي__ت اجبارى با روح تعليم__ات پيامب__ر سازگار است؟ پاسخ را براساس آيه «وَ لَوْ شآءَ اللّهُ مآ اَشْرَكُوا وَ ما جَعَلْنكَ عَلَيْهِمْ حَفيظا وَ ما اَنْتَ عَلَيْهِ___مْ بِوَكيلٍ» تبيين نماييد.

3 _ جامع تري__ن آيه اخلاقى ق__رآن خطاب به پيامب__ر اس__لام در مقاب__ل مردم را با استف__اده از آي__ه «خُذِ الْعَفْ__وَ وَأْمُرْ بِالْعُ__رْفِ وَ اَعْ____رِضْ عَ_____نِ الْجهِلي__نَ» ش______رح دهي____د.

4 _ زيربناى همه برنامه هاى سياسى، اجتماعى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله چه بود؟ پاسخ سؤال را با اقتباس از آيه شريفه «... لا تَجْهَرْ بِصَلاتِكَ وَ لا تُخافِتْ بِها وَ ابْتَغِ بَيْنَ ذلِكَ سَبيلاً» را توضيح دهيد.

اعتدال مبناى همه برنامه هاى سياسى

اجتماعى پيامبر اعظم (183)

اين تَحَدّى عاجز و ناتوان شده بودند. مشركان گفتند او در واقع از خود چيزى ندارد ، نه علم و دانشى و نه ابتكارى ، تا چه رسد به وحى و نبوت ، او از جمعى كمك گرفته و مشتى از افسانه هاى كهن را گردآورى نموده و نام آن را وحى و كتاب آسمانى گذارده است. و گفتند چرا اين رسول غذا مى خورد؟ و در بازارها راه مى رود؟ ( نه سنت فرشتگان دارد ونه روش شاهان ) چرا فرشته اى بر او نازل نشده كه همراه وى مردم را انذار كند ؟ ( و گواه صدق دعوت او باشد ). يا گنجى از آسمان براى او فرستاده يا باغى داشته باشدكه از( ميوه ) آن بخورد و ( امرارمعاش كند ) و ستمگران گفتند شما تنها از يك انسان مجنون پيروى مى كنيد .

5 _ نعمت ه__اى مادى نه پاي__دارن__د ، نه خال__ى از دردس__ر ، حتى در بهتري__ن حالات__ش نگاهدارى آن سخ__ت مشكل است ، بنابراي__ن چي__زى نيس__ت كه چش__م تو را به سوى خ__ود جل__ب كند و در برابر آن موهب__ت بزرگ معن__وى ( ق__رآن ) كه خ____دا به تو داده است ، قابل اهميّت باشد.

6 _ قرآن در آيه موردبحث اولوي__ت پيامب__ر صلى الله عليه و آله را نسب__ت به مسلمانان به طور مطلق ذكر كرده است و مفهومش اين اس__ت كه در كلي__ه اختيارات__ى كه « انسان » نسب__ت به خويشت__ن دارد « پيامب__ر » صلى الله عليه و آله از خ_ود او ني_ز اول___ى اس__ت.

درس نهم (185)

مت___ن اصلى

هلاك كردن خويشتن از شدت غم و اندوه است . اين تعبير نشان مى دهد كه تا چه اندازه پيامبراسلام صلى الله عليه و آله نسبت به مردم دلسوز و در انجام رسالت خويش اصرار و پافشارى داشت و از اين كه مى ديد تشنه كامانى در كنار چشمه آب زلال قرآن و اسلام نشسته اند و باز از تشنگى فرياد مى كشند ناراحت بود. آرى همه پيامب__ران الهى اين چني__ن دلسوز بودند مخصوص__ا پيامبر اسلام كه اين تعبير كرارا در قرآن در مورد او آمده است .

از آن ها را مى خواهى ( و صلاح

پاداش پيامبر، هدايت مردم است (187)

مى بينى ) اجازه ده و براى آن ها استغفار كن كه خداوند غفور و رحيم است .(1)

منظور از « اَمْرٍ جامِعٍ » هركار مهمى است كه اجتماع مردم در آن لازم است و تعاون و همكاريشان ضرورت دارد ، خواه مسأله مهم مشورتى باشد، خواه مطلبى پيرامون جهاد و مبارزه با دشمن و خواه نماز جمعه در شرايط فوق العاده و مانند آن. در حقيقت اين يك دستور انضباطى است كه هيچ جمعيت و گروه متشكل و منسجم نمى تواند نسبت به آن بى اعتنا باشد، چراكه در اين گونه مواقع گاهى حتى غيبت يك فرد گران تمام مى شود و به هدف نهايى آسيب مى رساند ، مخصوصا اگر رييس جمعيت ، فرستاده پروردگار و پيامبر خدا و رهبر روحانى نافِذُ الاَْمْر باشد. توجه به اين نكته نيز لازم است كه منظور از اجازه گرفتن اين نيست كه هركس كارى بگيرد ، يك اجازه صورى بگيرد و به دنبال كار خود برود ، بلكه به راستى اجازه گيرد ، يعنى اگر رهبر غيبت او را مضرّ تشخيص نداد ، به او اجازه مى دهد و در غيراين صورت بايد بماند و گاهى كار خصوصى خود را فداى هدف مهم تر كند ، لذا در دنبال اين جمله اضافه مى كند : « اِنَ الَّذينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ اوُلئِكَ الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ ... ». روشن است كه اين گونه افراد باايمان باتوجه به اين كه براى امر مهمى اجتماع كرده اند ، هرگز براى يك كار جزئى اجازه نمى طلبند و منظور از « شَأْنِهِمْ » در آيه ، كارهاى ضرورى و

1- 62 / نور .

(188) پيامبر شناسى

قابل اهميت مى باشد.

و از سوى ديگر خواست پيامبر صلى الله عليه و آله مفهومش اين نيست كه بدون در نظر گرفتن جوانب امر و

اثرات حضور و غياب افراد ، اجازه دهد ، بلكه اين تعبير براى آن است كه دست رهبر باز باشد و در هر مورد ضرورت حضور افراد را احساس مى كند، به آن ها اجازه رفتن را ندهد. شاهد اين سخن اين كه در آيه 43 سوره توبه ، پيامبر صلى الله عليه و آله را به خاطر اجازه دادن به بعضى از افراد مؤاخذه مى كند و مى گويد : « عَفَى اللّهُ عَنْكَ لِمَ اَذِنَتْ لَهُمْ حَتّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذينَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْكاذِبينَ : خداوند تو را عفو كرد ، چرا به آن ها اجازه دادى پيش از آن كه راستگويان از دروغگويان براى تو شناخته شوند ». اين آيه نشان مى دهد كه حتى پيامبر صلى الله عليه و آله در اجازه دادن افراد بايد دقت كند و تمام جوانب كار را در نظر گيرد و در اين امر مسؤوليت الهى دارد. و در پايان آيه مى فرمايد : هنگامى كه به آن ها اجازه مى دهى « براى آنان استغفار كن كه خداوند غفور و رحيم است » ( وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللّهَ اِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ ). در اين جا اين سؤال پيش مى آيد كه اين استغفار براى چيست ؟ مگر آن ها با اجازه گ_رفتن از پيامبر صلى الله عليه و آله باز گنهكار هستند كه نياز به استغفار دارند؟ اين سؤال را از دو راه مى توان پاسخ داد ؛ نخست اين كه آن ها گرچه مأذون و مجاز هستند ، ولى بالاخره كار شخصى خود را بر كار جمعى مسلمين مقدم داشته اند و اين خالى از يك نوع ترك اولى نيست (1) و لذا نياز به استغفار دارند (

همانند استغفار بر يك عمل مكروه ). ضمنا اين تعبير نشان مى دهد كه تا مى توانند از گرفتن اجازه خوددارى كنند و فداكارى و ايثار نمايند كه حتى پس از اجازه ، باز عمل آن ها ترك اولى است ، مبادا حوادث جزئى را بهانه ترك گفتن اين

1- « تفسير فخر رازى » ، « روح المعانى » ، ذيل آيه مورد بحث .

پيامبر را تنها نگذاريد (189)

برنامه ه__اى مه__م قرار دهد. ديگر اين كه آن ها به خاط__ر رعايت ادب در برابر رهبرشان درخور لطف الهى هستند و پيامب__ر صلى الله عليه و آله به عن__وان تشكر از اين عم__ل براى آن ها استغف__ار مى كند ، در عين حال اين دو پاسخ باهم منافاتى ندارد و ممكن اس___ت هر دو منظور باشد .

پنهان مى كنند يا در پشت ديوارى قرار مى گيرند و به اصطلاح افرادرا

1- 63 / نور .

(190) پيامبر شناسى

خواب مى كنند و فرارمى نمايند،اين عملى بوده كه منافقين به هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله مردم را براى جهاد يا امر مهم ديگرى فرامى خواند ، انجام مى دادند. قرآن مجيد مى گويد : اين عمل زشت منافقانه شما يعنى فرار پنهانى از جهاد و كارهاى حساس ، اگر از مردم پنهان بماند ، از خدا هرگز پنهان نخواهد ماند و اين مخالفت هاى شما در برابر فرمان پيامبر صلى الله عليه و آله مج__ازات دردناكى در دني__ا و آخ__رت دارد. در اي__ن كه منظور از « فِتْنَة » دراين جا چيست، بايدگفت « فِتْنَة » مفهوم وسيع__ى دارد كه همه اين امور و غير اين ها را شامل مى شود همان گونه كه « عَذابٌ اَليمٌ » ممكن است عذاب دنيا يا آخرت يا هر دو رادربرگي__رد .

و از آن ج__ا ك__ه « دروغ » از ح__ق منح__رف ش__ده و ب_ه باط__ل گرايي__ده به آن زور مى گوين__د .

ول__ى ق____رآن در ج____واب آن ه____ا فق____ط ي____ك جمل___ه مى گ__وي__د و آن اي__ن ك__ه « فَقَ__دْ ج__اؤُا ظُلْم__ا وَ زُورا » .

«ظُلْم» ازاين نظركه مردى امين و پاك و راستگو همچون پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله را متهم به دروغ و افترابرخدا باهمدستى جمعى از اهل كتاب كردند و به مردم و خود نيز ستم نمودند و دروغ و باطل از اين نظر كه سخن آن ها كاملاً بى اساس بود، زيرابارها پيامبر صلى الله عليه و آله آن هارادعوت به آوردن سوره ها و آياتى همچون قرآن كرده بود وآن هادربرابراين تَحَدّى عاجز و ناتوان شده بودند.

اين خود نشان مى داد كه اين آيات ساخته مغز بشر نيست ، چرا كه اگر چنين بود آن ها نيز مى توانستند با كمك گرفت__ن از جماع__ت يهود و اه__ل كتاب نظي__ر آن را بياورن__د، بنابراين عجزشان بر دروغشان دليل بر ظلمشان است .

وَ ق____الُ_______وا اَس____اطي______رُ الاَْوَّلي_______نَ اكْتَتَبَه_______ا فَهِ________ىَ تُمْل_______ى عَلَيْ_______هِ بُكْ_____رَةً وَ اَصي______لاً

و گفتند اين همان افسانه هاى پيشينيان است كه وى آن را رونويس كرده و هر صبح وش__ام بر او ام_لا مى شود .(1)

مشركان گفتند او در واقع از خود چيزى ندارد ، نه علم و دانشى و نه ابتكارى ، تا چه رسد به وحى و نبوت ، او از

1- 5 / ف______رق_____ان .

(192) پيامبر شناسى

جمعى كمك گرفته و مشتى از افسانه هاى كهن را گردآورى نموده و نام آن را وحى و كتاب آسمانى گذارده است . او در مواقعى كه مردم كمتر در صحنه حض__ور دارن_د ، يعن_ى ب_ه هنگ__ام صب_ح و هنگ_ام ش_ام براى منظور خود كمك مى گيرد. اما متأسفانه او فاقد همه اين هااست و بازهم مى گويد پيغمبر هستم .

و در

پايان نتيجه گي__رى كردند كه اين ادع__اى بزرگ او در چني__ن شرايطى دلي__ل بر آن است كه عقل سالمى ندارد .

قُلْ اَنْزَلَهُ الَّ__ذى يَعْلَمُ السِّ__رَّ فِ_ى السَّم_واتِ وَ الاَْرْضِ اِنَّ__هُ كانَ غَفُ_ورا رَحيما

بگ__و : كس__ى آن را ن__ازل كرده است كه اسرار آسمان ها و زمين را مى داند ، او غفور ورحي__م ب__وده و هس__ت .(1)

اشاره به اين كه محتواى اين كتاب و اسرار گوناگونى كه از علوم و دانش ها ، تاريخ اقوام پيشين ، قوانين و نيازهاى بشرى و حتى اسرارى از عالم طبيعت و اخبارى از آينده در آن است نشان مى دهد كه ساخته و پرداخته مغز بشر نيست و با كمك از اين و آن تنظيم نشده ، بلكه مولود علم كسى است كه آگاه از اسرار آسمان و زمين است و علم او برهمه چيز احاطه دارد .

وَ ق__الُ__وا م_الِ ه__ذَاالرَّسُ__ولِ يَاْكُ__لُ الطَّع__امَ وَ يَمْش__ى فِى الاَْسْ__واقِ لَ__وْلا اُنْ__زِلَ اِلَيْ__ه ِمَلَ__كٌ فَيَكُ__ونَ مَعَ__هُ نَ__ذي__را

و گفتند چرا اين رسول غذا مى خورد؟ و در بازارها راه مى رود؟ ( نه سنت فرشتگان دارد ونه روش شاهان ) چرا

1- 6 / ف_____رق__________ان .

بهانه جويى هاى پنجگانه كفار و مشركين نسبت به پيامبر (193)

ف__رشت__ه اى ب__ر او ن__ازل نش__ده ك__ه هم_____راه وى م____ردم را ان__ذار كن__د ؟ ( و گ__واه ص__دق دع__وت او ب_اش_د ) .(1)

اَوْ يُلْق____ى اِلَيْ____هِ كَنْ_____زٌ اَوْ تَكُ_____ونُ لَ__هُ جَنَّ__ةٌ يَأْكُ__لُ مِنْه__ا وَ ق__الَ الظّالِمُ__ونَ اِنْ تَتَّبِعُ__ونَ اِلاّ رَجُ______لاً مَسْح__ُورا

يا گنجى از آسمان براى او فرستاده يا باغى داشته باشد كه از(ميوه)آن بخورد و (امرارمعاش كند) و ستمگران گفتند شما تنها از يك انسان مجنون پيروى مى كنيد .(2)

از مجموع دو آيه فوق چنين استفاده مى شود كه آنها در واقع چند ايراد واهى به پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله

داشتند كه مرحله به مرحل_ه ازگفتار خود عقب نشينى مى كردند .

نخست معتقد بودند اصلاً او بايد فرشته باشد، اين كه غذا مى خورد و در بازارها راه مى رود مسلم_ا فرشت_ه نيس_ت .

بع_د گفتن_د: بسيار خوب اگر فرشته نيست لااقل فرشته اى به عنوان معاونت همراه او از س___وى خ_دا اع___زام گردد .

باز از اين تنزل كردند و گفتند به فرض اين كه پيامبر خدا بشر باشد بايد گنجى از آسمان به سوى او انداخته شود ، تا دليل براين باشدكه او مورد توجه خدا است .

و در آخري__ن مرحله گفتن__د : به فرض كه هي__چ يك از اين ه__ا را نداشت__ه باشد لااق_ل بايد آدم فقي__رى نباش__د، م__انن__د ي__ك كش____اورز م__رف__ه، ب__اغ____ى در اختي_____ارش ب__اش__د ك__ه از آن زن__دگ__ى خ____ود را ت__أمي__ن كن___د .

1- 7 / فرقان .

2- 8 / فرقان .

(194) پيامبر شناسى

اُنْظُ_____رْ كَيْ_______فَ ضَ___رَبُ______وا لَ________كَ الاَْمْث_________الَ فَضَلُّ______وا فَ_________لا يَسْتَطيعُ________ونَ سَبي_________لاً

ببي__ن چگ__ون__ه ب__راى ت__و مث_ل ه__ا زدن__د و گم__راه شدن__د ، آن چن__ان كه ق__درت پي__دا ك__ردن راه را ن_دارن_د .(1)

اين جمله تعبيرگويايى است از اين واقعيت كه آن ها در مقابل دعوت حق و قرآنى كه محتواى آن شاهد گوياى ارتباطش با خدا است به يك مشت سخنان واهى و بى اساس دست زده و مى خواهند بااين حرف هاى بى پايه، چهره حقيق_____ت را بپ__وشانن____د .

« اَمْثال » در اين جا به خصوص با قراين موجود در آيه به معنى سخنان سست و بى پايه است و تعبير به « اَمْثال » شاي__د به خاطر آن اس__ت كه آن را در لب_اس حق و مثل و مانند دليل منطقى درآورده اند در حالى كه واقعا چنين نيست .

در اين جا اين سؤال پيش مى آيد كه چرا مى فرمايد : « فَضَلُّوا فَلا يَسْتَطيعُونَ سَبيلاً

: آن ها گم__راه شدند و ق__ادر بر پيدا كردن راه حق نيستند » .

پاسخ اين است كه انسان در صورتى مى تواند به حق راه يابد كه خواهان حق و جوياى حق باشد، اما آن كس كه با پيش داورى ه__اى غلط و گمراه كنن__ده اى كه از جه__ل و لجاج و عن__اد سرچشم__ه مى گيرد تصمي__م خود را قب__لاً گ__رفت__ه اس__ت ، ن__ه تنه__ا ح____ق را پي__دا نخ__واه____د ك__رد بلك____ه هميش__ه در ب_راب_ر آن م___وض_ع گي_رى مى كن__د .

1- 9 / ف_________رق____________ان .

بهانه جويى هاى پنجگانه كفار و مشركين نسبت به پيامبر (195)

نعمت هايى كه به گروه هايى از آن ها داده ايم نيفكن ، اين ها گل هاى زندگى دنيا است ( گل هايى ناپايدار كه زود پژمرده و پرپر مى شوند ) اين ها به خاطر آن است كه مى خواهيم آن ها را با آن بيازماييم ، آن چه خدا به تو روزى داده است

1- 88 / حجر .

(196) پيامبر شناسى

براى تو بهتر و پايدارتر است ». دستور سومى كه به پيامبر مى دهد در زمينه تواضع و فروتنى و نرمش در برابر مؤمنان است مى فرمايد : « وَاخْفِضْ جَناحَكَ لِلْمُؤْمِنينَ ». اين تعبير كنايه زيبايى از تواضع و محبت و ملاطفت است همان گون__ه كه پرندگان به هنگام__ى كه مى خواهن__د نسبت به جوجه ه__اى خود اظهار محب__ت كنند آن ها را زير بال و پر خود مى گيرن__د و هيجان انگيزتري__ن صحنه عاطفى را مجسم مى سازند ، آن ها را در مقابل ح__وادث و دشمن__ان حفظ مى كنن__د و از پ_راكندگ___ى نگ_ه مى دارن_____د .

علاقه آن ها هستن__د چيزى به ارث بگذارند ، هرچند از طريق وصيت نسبت به ثلث مال باشد ، در پايان آيه اضافه مى كند : « مگر اين كه بخواهيد نسبت به دوستانتان كار نيكى انجام دهيد اين مانعى ندارد : اِلاّ اَنْ تَفْعَلُوااِلى اَوْلِيائِكُمْ مُعْرُوفا ».

قرآن در اين آيه اولويت پيامبر صلى الله عليه و آله را نسبت به مسلمانان به طور مطلق ذكر كرده است و مفهومش اين است كه در كليه اختياراتى كه « انسان » نسبت به خويشتن دارد « پيامبر » صلى الله عليه و آله از خ_ود او ني_ز اول_ى است. پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله هم در مسايل اجتماعى و هم فردى و خصوصى ، هم در مسايل مربوط به حكومت و هم قضاوت و دعوت ، از هر انسانى نسبت به خودش اولى است و اراده و خواست او مقدم بر اراده و خواست وى مى باشد. از اين مسأله نبايد تعجب كرد چرا كه پيامبر صلى الله عليه و آله معصوم است و نماينده خدا جز خير و صلاح جامعه و فرد را در نظر نمى گيرد ، هرگز تابع هوى و هوس نيست و هيچ گاه منافع خود را بر ديگران مقدم نمى شمرد ، بلكه به عكس برنامه او در تضاد منافع همواره ايثارگرى و فداكارى براى امت است. اين اولويت در حقيقت شاخه اى از اولويت مشيت الهى است، زيرا ما هر چه داريم از خدا است. اضافه بر اين انسان هنگامى مى تواند به اوج ايمان برسد كه نيرومندترين علاقه او يعنى عشق به ذات خود را تحت الشعاع عشق به ذات خدا و نمايندگان او قرار دهد. لذا درحديثى مى خوانيم كه فرمود: « لا يُؤْمِنُ اَحَدُكُمْ حَتّى يَكُونَ هَواهُ تَبَعا لِما جِئْتُ بِهِ : هيچ يك از شما

به حقيقت ايمان نمى رسد مگر زمانى كه خواست او تابع آن چه من از سوى خدا

(198) پيامبر شناسى

آورده ام باشد» . (1) و نيز در حديث ديگرى چنين آمده است : « وَالَّذى نَفْسى بِيَدِه لا يُؤْمِنُ اَحَدُكُمْ حَتّى اَكُونَ اَحَبَّ اِلَيْهِ مِنْ نَفْسِه وَ مالِه وَ وَلَدِه وَ النّاسِ اَجْمَعينَ : قسم به آن كسى كه جانم در دست او است ، هيچ يك از شما به حقيقت ايمان نمى رسد ، مگر زمانى كه من نزد او محب_وب تر از خودش و مالش و فرزندش و تمام مردم باشم » (2). ق_رآن ني_ز در آي_ه 36 همين سوره ( احزاب ) مى گويد : « ما كانَ لِمُؤمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ اِذا قَضَى اللّهُ وَ رَسُولُهُ اَمْرا اَنْ يَكُونَ لَهُمْ الْخِيَرَةُ مِنْ اَمْرِهِمْ : هي_چ مرد با ايمان و زن باايمانى نمى توان_د هنگامى كه خدا و پيامبرش حكمى كند در برابر آن از خ_ودشان اختيارى داشت_ه باشن_د ». باز تأكيد مى كنيم اين سخن ، مفهومش اين نيست كه خداوند متعال بندگانش را دربست تسليم تمايلات يك ف__رد كرده باشد ، بلكه با توجه به اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله داراى مقام عصمت است و به مصداق « وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى اِنْ هُوَ اِلاّ وَحْىٌ يُوحى » ( 3 و 4 / نجم ) هر چه مى گويد سخن خدا است و از ناحيه او است و حتى از پدر هم دلسوزتر و مهربان تر است. اين اولويت در حقيقت در مسير منافع مردم ، هم در جنبه هاى حكومت و تدبير جامعه اسلامى و هم در مسايل شخصى و فردى است. به همين دليل بسيار مى شود كه اين اولويت ، مسؤوليت هاى سنگينى بر دوش پيامبر

مى گذارد ، لذا در روايت معروفى كه در منابع شيع__ه و اهل سنت وارد شده مى خوانيم : پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « اَنَا اَوْلى بِكُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ نَفْسِه وَ مَنْ تَرَكَ مالاً فَلِلْوارِثِ وَ مَنْ تَرَكَ دَيْنا اَوْ ضِياعا فَاِلىَّ وَ عَلَىَّ : من از هر مؤمنى نسبت به او اولى هستم ،

1- « تفسي__ر ف_ى ظ__لال » ، ذي_ل آي__ه م___ورد بح__ث .

2- « تفسير فى ظلال » ذيل آيه مورد بحث .

اولويت پيامبر نسبت به مؤمنين (199)

كسى كه مالى از خود بگذارد براى وارث او است و كسى كه بدهكار از دنيا برود و ي_ا فرزند و عيالى بگذارد كفالت آن ها بر عهده من است » . (1) ( بايد توجه داشت كه « ضياع » در اين جا به معنى فرزندان و يا عيالى است كه بدون سرپرس__ت مانده ان__د و تعبي__ر « دَيْ__ن » قبل از آن ني__ز قرين__ه روشن__ى بر اي__ن معنى مى باش__د ، زيرا منظ__ور داشت__ن بده_ى بدون مال است ) .

ب___ر اي___ن معن___ى .

از آن جا كه در آيات گذشته اختيارات وسيع و گسترده پي_امبر اسلام صلى الله عليه و آله تحت عنوان : « اَلنَّبِىُّ اَوْلى بِالْمُؤْمِنينَ مِنْ

1- در وساي_ل الشيع_ه ، جل__د 17 ، صفح__ه 551 ، اي_ن سخ__ن از ام_ام ص__ادق از پي__امب__ر گ__رام__ى اس__لام صلى الله عليه و آله نق__ل شده است .

2- 7 / احزاب .

(200) پيامبر شناسى

اَنْفُسِهِمْ » بيان شد ، آيات مورد بحث وظايف سنگين پيامبر صلى الله عليه و آله و ساير پيامبران بزرگ را بيان مى كند ، زيرا مى دانيم همواره اختيارات توأم با مسؤوليت ها است و هرجا « حقى » وجود دارد « تكليفى » در مقابل آن نيز هست كه اين دو هرگز از هم جدا نمى شوند ، بنابراين اگر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله حق وسيعى دارد تكليف و مسؤوليت سنگينى نيز دربرابرآن قرار داده شده است. به اين ترتيب نخست تمام پيامبران را در مسأله ميثاق مطرح مى كند ، سپس از پنج پيامبر اولوالعزم نام مى برد كه در آغاز آن ها شخص پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله به خاطر شرافت و عظمتى كه دارد آمده است و بعد از او چهار پيامبر اولواالعزم ديگر به ترتيب زمان ظهور ( نوح و ابراهيم و موسى و عيسى عليهم السلام ) ذكر شده اند. اين نشان مى دهد كه پيمان مزبور پيمانى همگانى بوده كه از تمام انبياء گرفته شده ، هرچند پيامبران اولواالعزم به طور مؤكّدترى در برابر اين پيمان متعهد بوده اند ، پيمانى كه با جمل_ه «اَخَذْنا مِنْهُمْ ميثاقا غَليظا» تأكيدفوق العاده آن بيان شده است. مهم اين است بدانيم اين چه پيمان مؤكدى بوده كه پيامبران همه زيربار آن هستند، در اين جا مفسران سخنان گوناگونى دارندكه مى توان گفت همه آن ها شاخه هاى مختلف يك اصل كلى

است و آن ادا كردن مسؤوليت تبليغ و رسالت و رهبرى و هدايت مردم در زمينه ها و ابعاد مختلف است. آن ها موظف بودند همه انسان ها را قبل از هرچيز به سوى توحيد دعوت كنند. و نيز موظف بودند يكديگر را تأييد نمايند و پيامبران امت هاى خود را براى پذيرش پيامبران بعد آماده سازند، همان گونه كه پيامبران بعد دعوت پيامبران پيشين را تصديق و تأكيد نمايند. خلاصه ، دعوت همه به يك سو باشد و همگى يك حقيقت را تبليغ كنند و امت ها را زير پرچم واحدى گردآورند .

مسئوليت بزرگ پيامبر اسلام (201)

سؤالات درس نهم

1 _ قرآن كري__م پاداش تلاش ه__اى خستگى ناپذير پيامبر اكرم را در چه مى داند؟ با استمداد از آيه «قُلْ ما اَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ اَجْرٍ اِلاّ مَنْ ش__اءَ اَنْ يَتَّخِ__ذَ اِلى رَبِّ__ه سَبي__لاً» پاس__خ را در يك عب__ارت كوت__اه بي__ان كني___د.

2 _ اولويت پيامب__ر نسب__ت به مؤمني__ن را با استم__داد از آيه شريف__ه «اَلنَّبِ__ىُّ اَوْل__ى بِالْمُؤْمِني__نَ مِنْ اَنْفُسِهِ__مْ...» ش__رح دهي_د.

3 _ بهانه هاى پنجگانه كفار و مشركين را عليه پيامبر صلى الله عليه و آله فقط نام ببريد (شرح ندهيد).

(202) پيامبر شناسى

مطمئن اين كشت__ى، هم چراغ هدايت است و هم ماي_ه آرامش و راح_ت روح و ج_ان سرنشين__ان.

2 _ بدون شك رسول خدا صلى الله عليه و آله هرگز اطاعتى از كافران و منافقان نداشت ، اما اهميت موضوع به قدرى است كه به عنوان تأكيدى براى شخص پيامبر صلى الله عليه و آله و هشدار و سرمشقى براى ديگران ، روى اين موضوع مخصوصا تكيه كند ، چه اين كه از خطرات مهمى كه بر سر راه رهبران راستين قرار دارد به سازش و تسليم كشيدن در اثناء مسير است كه گ___اه از طريق تهديد و گاه از طريق دادن امتيازات، زمينه هاى آن فراهم مى شود.

3 _ يك رهبربزرگ الهى هم چون پيامبر صلى الله عليه و آله آن هم درزمانى كه در كوره حوادث سخت گرفتاراست و توطئه هاى خطرناكى ازداخل و خارج براى اومى چينند،نمى تواندفكرخودرازيادمشغول زندگى شخصى و خصوصيش كند،بايددر زندگى داخلى خودداراى آرامش نسبى باشد تابتواندبه حل انبوه مشكلاتى كه از هر سو او را احاطه كرده است با فراغت خاطر بپردازد.

درس دهم (203)

4 _ اص__ولاً سلسله مراتب اشخاص و تف__اوت آن بر اثر موقعي__ت اجتماع__ى و الگو و اس__وه بودن ايج__اب مى كند كه پاداش و كيفرالهى نيز به همين نسبت باشد .

5 _ پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله از ناحيه افراد و قبايل مختلف تحت فشار بود كه از آن ها همسر بگيرد و هريك از قبايل مسلمان افتخار مى كردند كه زنى از آن ها به همسرى پيامبر صلى الله عليه و آله در آيد. البته پيوند زناشويى با اين قبايل و اقوام تا حدى براى پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و اهداف اجتماعى و سياسى او مشكل گشا بود ، ولى طبيعى است اگر از حد بگذرد ، خود مشكل آفرين مى شود و هر قوم و قبيله اى چنين انتظارى را دارد و اگر پيامبر صلى الله عليه و آله بخواهد به انتظارات آن ها پاسخ گويد و زنانى را هرچند به صورت

عقد و نه به صورت عروسى ، در اختيار خود گيرد ، دردسرهاى فراوانى ايجاد مى شود. لذا خداوندحكيم با يك قانون محكم جلو اين كار راگرفت و اورا از هرگونه ازدواج مجدد و يا تبدي_ل زنان موجود نهى كرد.

مت____ن اصل_____ى

مايه آرامش و راحت روح و جان سرنشينان. همراه ديگر مؤمنان ، كلنگ به دست مى گيرد ، خندق مى كند، با بيل جمع آورى كرده و با ظ_رف از خندق بيرون مى برد ، براى حفظ روحيه و خونسردى يارانش با آن ها مزاح مى كند و براى گرم كردن دل و جان آن ها را به خواندن اشعار حماسى تشويق مى نمايد ، مرتبا آنان را به ياد خدا مى اندازد و به آينده درخشان و فتوحات بزرگ نويد مى دهد. از توطئه منافقان بر ح_ذر مى دارد و هوشيارى لازم را به آن ها مى دهد. از آرايش جنگى صحيح و انتخاب بهترين روش هاى نظامى لحظه اى

زندگى پيامبر الگوى تمام عيار خوشبختى است (205)

غافل نمى ماند و درعين حال از راه هاى مختلف براى ايجاد شكاف در ميان صفوف دشمن از پاى نمى نشيند. آرى او بهترين مقتدا و اسوه مؤمنان در اين ميدان و در همه ميدان ها است. جالب اين كه : قرآن در آيه فوق اين اسوه حسنه را مخصوص كسانى كه داراى سه ويژگى هستند ، اميد به اللّه و اميد به روز قيامت دارند و خدا را بسيار ياد مى كنند. درحقيقت ايمان به مبدء و معاد انگيزه اين حركت است و ذكر خداوند تداوم بخش آن ، زيرا بدون شك كسى كه از چنين ايمانى قلبش سرشار نباشد ، قادر به قدم گذاشتن در جاى قدم هاى پيامبر نيست و در ادامه اين راه نيز اگر پيوسته ذكر خدا نكند و شياطين را از خود نراند، قادر به ادامه تأسى و اقتدا نخواهد بود. اين نكته نيز قابل توجه است كه على با آن شهامت و شجاعتش در همه ميدان هاى جنگ كه يك نمون_ه زنده آن غزوه احزاب است

و بعد اشاره خواهد شد در سخنى كه در نهج البلاغه آمده مى فرمايد : « كُنّا اِذِا احْمَرَّ الْبَأْسُ اتَّقَيْنا بِرَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَلَ_مْ يَكُ_نْ اَحَدٌ مِنّا اَقْرَبَ اِلَىِّ الْعَدُوِّ مِنْهُ : هرگاه آتش جنگ، سخت شعله ور مى شد ما به رسول اللّه پناه مى برديم و هيچ يك از ما به دشمن نزديك تر از او نبود » .(1)

ق_رآن

1- 47 / احزاب .

مفهوم شاهد بودن پيامبر اسلام (207)

ش_اه_د گ_وي_اى اي_ن مدعا است. در ي_ك ج_ا مى فرمايد : « مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَ_هُ عَشْ_رُ اَمْث_الِها : كسى كه كار نيكى كند ده ب_راب_ر ب_ه او پ__اداش داده مى ش__ود » ( 160 / انع_ام ). و در جاى ديگر مى گويد : « مَثَلُ الَّذينَ يُنْفِقُونَ اَمْوالَهُمْ فى سَبيلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ اَنْبَتَتْ سَبْ_عَ سَن_ابِ_لَ ف_ى كُ_لَّ سُنْبُلَ_ةٍ مِ_أَةُ حَبَّ_ةٍ وَ اللّ_هُ يُض_اعِ_فُ لِمَ_نْ يَش_اءُ » ( 261 / بقره ). و گاه ازاين هم فراتر مى رود و مى گويد : « فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما اُخْفِىَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اَعْيُنٍ : هيچ كس نمى داند چه پاداش هايى كه موجب روشنايى چشم ها است براى او پنهان داشته شده » ( 17 / الم سجده ). و به اين ترتيب ابعاد فضل كبير الهى را از آن چه در وهم و تصور بگنجد دورتر و فراتر مى برد.

گاه از طريق دادن امتيازات، زمينه هاى آن فراهم مى شود، تا آن جا كه گاهى انسان به اشتباه مى افتد و گمان مى كند راه وصول به هدف تن دادن به چنين سازش و تسليمى است، همان سازش و تسليمى ك_ه نتيج_ه اش عقيم ماندن همه تلاش ها و كوشش ها و خنث_ى ش_دن هم_ه مج_اه_دات است. تاريخ اسلام نشان مى دهد كه بارها كافران و يا گروه هايى از منافقان كوشيدند پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله را به چنين موضعى بكشانند ، گاه پيشنهاد كردند كه نام بت ها را به بدى نبرد و از آن ها انتقاد نكند و گاه گفتند اجازه ده يك سال معبود تو را بپرستيم و يك سال هم تو معبودان ما را پرستش كن و گاه مى گفتند به ما مهلت ده تا يك سال ديگر به برنامه هاى خود ادامه دهيم و بعد ايمان بياوريم ، گاه پيشنهاد كردند تهى دستان و مؤمنان فقير را از گرد خود دور كن تا ما ثروتمن_دان متنفذ با تو هم صدا شويم و گاه اعلام آمادگى براى دادن امتيازات مالى و پست و مقام حساس و زنان زيبا و مانند آن كردند. مسلم است همه اين ها دام هاى خطرناكى بود بر سر راه پيشرفت سريع اسلام و ريشه كن شدن كفر، و نفاق و اگر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در برابر يكى از پيشنهادها انعطاف و نرمشى به خرج مى داد پايه هاى انقلاب اسلامى فرو مى ريخت و تلاش ها هرگز به نتيجه نمى رسيد.

طريق زخم زبان و بدگويى و جسارت و چه از طريق آزار بدنى و چه محاصره اقتصادى نسبت به او و يارانش روا مى داشتند ، البته در دوران مكه به صورتى

سيره سياسى پيامبر اسلام (209)

و در دوران مدينه به صورت ديگر ، زيرا « اَذى » واژه اى است كه همه انواع آزار را شامل مى ش__ود. « راغب » در « مفردات » مى گويد : « اَذى به معنى هرگونه ضررى است كه به يك موجود زنده برسد ، چه در جان ، يا در جسم ، يا وابستگان به او ، خواه دنيوى يا اخروى ». البته اين كلمه گاه در آيات قرآن در خصوص « ايذاء زبانى » به كار رفته ، مانند آيه 61 سوره توبه : « وَ مِنْهُمُ الَّذينَ يُؤْذُونَ النَّبِىَّ وَ يَقُولُونَ هُوَاُذُنٌ : بعضى از آن ها پيامبر را ايذاء مى كنند و مى گويند او آدم خوش باورى است و به حرف هر كس گوش مى دهد ». ولى در آي_ات ديگ_ر در م_ورد آزار بدن_ى نيز به كار رفت_ه ، مانن_د آيه 16 س_وره نس_اء : « وَ الَّذانِ يَأْتِيانِها مِنْكُمْ فَاَذُوهُما : مردان و زنانى كه اقدام به ارتكاب آن عمل زشت ( زنا ) مى كنند آن ها را آزار دهي_د ( و حدّ شرعى را بر آن ها جارى نماييد )». تاريخ مى گويد پيامبر صلى الله عليه و آله و مؤمنان نخستين هم چون كوه در مقابل انواع آزارها ايستادگى به خرج دادند و هرگزننگ تسليم وشكست رانپذيرفتند و سرانجام در اهداف خود پيروز شدند. دليل اين مقاومت و پيروزى همان توكل بر خدا و اعتماد بر ذات پاك او بود ، خدايى كه همه مشكلات در برابر اراده اش سهل و

آسان است و «اگر تيغ عالم بجنبد ز جاى، نبرد رگى تانخواهد خداى» آرى كافى است كه پشتيبان و پناه گاه انسان چنين خدايى باشد .

فكر خود را زياد مشغول زندگى شخصى و خصوصيش كند ،

1- 51 / اح______________زاب .

ازدواج پيامبر اسلام (211)

بايد در زندگى داخلى خود داراى آرامش نسبى باشد تا بتواند به حل انبوه مشكلاتى كه از هر سو او را احاطه كرده است با فراغت خاطر بپردازد. آشفتگى زندگى شخصى و دل مشغول بودن او به وضع خانوادگى در اين لحظات بحرانى و طوفانى سخت خطرناك است. با اين كه طبق بحث هاى گذشته و مداركى كه در شرح آيه پيش آورديم ازدواج هاى متعدد پيامبر صلى الله عليه و آله غالبا جنبه هاى سياسى و اجتماعى و عاطفى داشته و در حقيقت جزيى از برنامه انجام رسالت الهى او بوده ، ولى در عين حال گاه اختلاف ميان همسران و رقابت هاى زنانه متداول آن ها ، طوفانى در درون خانه پي_امبر صلى الله عليه و آله برمى انگيخته و فكر او را به خود مشغول مى داشته است. اين جا است كه خداوند يكى ديگر از ويژگى ها را براى پيامبرش قايل شده و براى هميشه به اين ماجراها و كشمكش ها پايان داد و پيامبر صلى الله عليه و آله را از اين نظر آسوده خاطر و فارغ البال كرد. و چنان كه در آيه مورد بحث مى خوانيم فرمود : « مى توانى ( موعد ) هريك از اين زنان را بخواهى به تأخير بيندازى و به وقت ديگرى موكول كنى و هركدام را بخواهى نزد خود جاى دهى : تُرْجى مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَّ وَ تُئْوِى اِلَيْكَ مَنْ تَشاءُ ». مى دانيم يكى از احكام اسلام در مورد همسران متعدد آن است كه شوهر اوقات خود را در ميان آن ها به طور عادلانه تقسيم كند ، اگر يك شب نزد يكى از آن ها است ، شب ديگر نزد ديگرى باشد تفاوتى در

ميان زنان از اين نظر وجود ندارد و اين موضوع را در كتب فقه اسلامى به عنوان « حق قَسْم » تعبير مى كنند. يكى از خصايص پيامبر صلى الله عليه و آله اين بود كه به خاطر شرايط خاص زندگى طوفانى و بحرانيش مخصوصا در زمانى كه در مدينه بود و در هر ماه تقريبا يك جنگ بر او تحميل مى شد و در همين زمان همسران متعدد داشت ، رعايت حق قَسْم به حكم آيه فوق

(212) پيامبر شناسى

از او ساقط بود و مى توانست هرگونه اوقات خود را تقسيم كند هرچند او با اين حال حتى الامكان مساوات و عدالت را ، چنان كه در تواريخ اسلامى صريحا آمده است، رعايت مى كرد. ولى وجودهمين حكم الهى آرامشى به همسران پيامبر صلى الله عليه و آله و محيط زندگى داخلى او مى داد. سپس مى افزايد : « هرگاه بعضى از آن ها را كنار بگذارى بعدا بخواهى او را نزد خود جاى دهى گناهى بر تو نيست : وَ مَنِ ابْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلا جُناحَ عَلَيْكَ ». به اين ترتيب نه تنها در آغاز، اختيار با تو است ، در ادامه كار نيز اين تخيير برقرار است و به اصطلاح اين تخيير « تخيير استمرارى » است نه « ابتدايى »و بااين حكم گسترده و وسيع هرگونه بهانه اى از برنامه زندگى تو نسبت به همسرانت قطع خواهد شد و مى توانى فكر خود را متوجّه مسئوليّت هاى بزرگ و سنگين رسالت كنى. و براى اين كه همسران پيامبر نيز بدانند گذشته از افتخارى كه از ناحيه همسرى با او كسب مى كنند با تسليم در برابر اين برنامه خاص در مورد تقسيم اوقات پيامبر صلى الله عليه و آله يك نوع ايثار و فداكارى از خود نشان داده و به هيچ وجه عيب و

ايرادى متوجه آن ها نيست، چراكه در برابر حكم خدا تسليم شده اند اضافه مى كند: « اين حكم الهى براى روشنى چشم آن ها و اين كه غمگين نشوند و همه آن ها راضى به آن چه در اختيارش_ان مى گذارى گردند نزديك تر است : ذلِكَ اَدْنى اَنْ تَقَرَّ اَعْيُنُهُ__نَّ وَ لا يَحْزَنَّ وَ يَرْضَيْنَ بِما اتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَّ ». زيرا اولاً اين يك حكم عمومى درباره آن ها است وتفاوتى دركار نيست و ثانيا حكمى است از ناحيه خدا كه براى مصالح مهمى تشريع شده ، بنابراين آنها بايد با رضا و رغبت به آن تن دهند و نه تنها نگران نباشند بلكه خشنود گردند. ولى در عين حال همان گونه كه در بالا نيز اشاره كرديم پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله حتى الامكان تساوى را در تقسيم اوقات خود رعايت

ازدواج پيامبر اسلام (213)

مى كرد جز در مواردى كه شرايط خاصى عدم مساوات را ايجاب مى كرد و اين خود مطلب ديگرى بود كه موجب خشنودى آن ها مى شد ، زيرا مشاهده مى كردند كه پيامبر صلى الله عليه و آله با اين كه مخير است سعى در برقرارى مساوات دارد. در پايان آيه مطلب را بااين جمله ختم مى كند : « وَاللّهُ يَعْلَمُ ما فى قُلُوبِكُمْ وَ كانَ اللّهُ عَليما حَليما ». آرى خدا مى داند شما در برابر كدامين حكم قلبا رضا و تسليم داريد و در برابر كدامين ناخشنود هستيد. او مى داند شما به كدام يك از همسرانتان تمايل بيشتر داريد و به كدام كمتر و حكم خدا را در برخورد با اين تمايلات چگونه رعايت مى كنيد. همچنين او مى داند چه كسانى در گوش_ه و كنار مى نشينند و به اين گونه احكام الهى در م__ورد شخص پيامبر صلى الله عليه و آله خرده گيرى مى كنند و در دل نسبت

به آن معترضند و چه كسانى با آغوش باز همه را پ_ذي_را مى شوند. بنابراين تعبير « قُلُوبِكُمْ » تعبير گسترده اى است كه هم پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و همسران او را شامل مى شود و هم همه مؤمنان را كه در ارتب__اط با اي__ن احك__ام از در رض__ا و تسليم وارد مى شون_د ، يا اعتراض و انكار مى كنند هرچند آن را آشكار نسازند .

ديگرى محسوب مى شود و مستوجب عذاب ديگرى است. اما اين كه مى فرمايد : « اين كار بر خدا آسان است » اشاره به اين است كه هرگز گمان نكنيد كه مجازات كردن شما براى خداوند مشكلى دارد و ارتباطتان با پيامبر اسلام مانع از آن خواهد بود ، آن گونه كه در ميان مردم معمول است كه گناهان دوستان و نزديكان خود را ناديده يا كم اهميت مى گيرند ، نه چنين نيست اين حكم با ق___اطعي__ت در مورد شم__ا اجرا خواه___د ش___د .

كيفر است ، همان گونه كه در بعضى از احاديث اسلامى مى خوانيم : « اِنَّ الثَّوابَ عَلى قَ_دْرِ الْعَقْلِ : پ_اداش ب_ه ان__دازه عق_ل و آگاهى انسان است» . (2) و در حديث ديگرى از امام باقرآمده است : « اِنَّما يُداقُّ اللّهُ الْعِبادَ فِى الْحِسابِ يَوْمَ الْقِيامَةِ عَلى قَدْرِ ما آتاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ فِى الدُّنْيا : خداوند در روز قيامت در حساب بندگان به اندازه عقلى كه به آن ها در دنيا داده دقت و سخت گيرى مى كند » .(3) حتى در روايتى از امام صادق آمده است كه « توبه عالم در بعضى از مراحل پذيرفته نخواهد شد » ، سپس به اين آيه شريفه استناد ، فرمود : « اِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ : توبه تنها

1- « اصول كافى » جلد اول ، صفحه 37 ( باب لزوم الحجة على العالم ) .

2- « اصول كافى » جلد 1 ، صفح___ه 9 ، كتاب العق_ل و الجهل .

3- «اصول كافى» جلد 1 ، صفحه 9 ، كتاب العقل والجهل.

(216) پيامبر شناسى

براى كسانى است كه از روى جهل و نادانى كار بدى انجام دهند » ( 17 / نساء ) (1). از اين جا روشن مى شود كه ممكن است مفه___وم « مض___اع__ف » ي___ا «م__رتي__ن » در اي__ن ج___ا اف__زاي__ش ث___واب و عق___اب ب___اش___د ، گ__اه دو ب__راب___ر و گاه بيشتر ، درست همانند اعدادى كه جنبه « تكثير » دارد به خصوص اين كه « راغب » در « مفردات » در معنى « ضِعْف » مى گ__وي__د : « ضاعَفْتُهُ ضَمَمْتُ اِلَيْهِ مِثْلَهُ فَصاعِدا : آن را مضاعف ساختم يعنى همانندش و يا بيشت__ر و چن__د ب__راب__ر آن افزودم » (

دقت كنيد ). روايتى كه در بالا درباره تفاوت گناه عالم و جاهل تا هفتاد برابر ذكر كرديم گواه ديگرى بر اين مدعا است. اصولاً سلسل__ه م__رات__ب اشخ__اص و تف__اوت آن بر اثر موقعيت اجتماعى و الگو و اسوه بودن نيز ايجاب مى كن__د ك__ه پ__اداش و كيف__ر اله_ى ني__ز به همي_ن نسبت باشد.

به صورت كنيز در ملك تو درآيد و خداون__د ناظر و مراقب هرچي__ز است ( و به اين ترتي__ب فشار قبايل را در اختيار همسر از آن ها ، از تو برداشتيم ).(1)

مفسّران و فقهاى اسلام در تفسير اين آيه بحث هاى فراوانى دارند و روايات مختلفى نيز در اين زمينه در منابع اسلامى وارد شده است ، ما قبلاً آن چه را كه ازظاهر آيه در ارتباط باآيات گذشته و آينده، قطع نظراز گفته هاى مفسران به نظر مى رسد ذكر مى كنيم بعد به س_راغ مطالب ديگر مى رويم. ظاهرتعبير «مِنْ بَعْدُ» اين است كه بعداز اين، ازدواج مجدد براى تو حرام است، بنابراين « بعد يا به معنى » بعد زمانى است يعنى بعد از اين زمان ديگر همسرى انتخاب مكن ، يا بعد از آن كه همسرانت را طبق فرمان الهى در آيات گذشته مخير درميان زندگى ساده در خانه تو و يا

1- 52 / احزاب .

(218) پيامبر شناسى

جداشدن كردى و آن ها با ميل و رغبت ترجيح دادند كه به همسرى با تو ادامه دهند، ديگر بعد از آن ها نبايد با زن ديگرى ازدواج كنى. و نيز نمى توانى بعضى از آن ها را طلاق داده و همسر ديگرى به جاى او برگزينى ، به تعبير ديگر نه بر تعداد آن ها بيفزاى و نه افراد موجود را عوض كن .

پيامبر صلى الله عليه و آله در آيد ، حتى چنان كه گذشت بعضى از زنان بدون هيچ گونه مهريه ، حاضر بودند خود را به عنوان « هبه » در اختيار آن حضرت بگذارند و بى هيچ قيد و شرط با او ازدواج كنند. البته پيوند زناشويى با اين قبايل و اقوام تا حدى براى پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و اهداف اجتماعى و سياسى او مشكل گشا بود ، ولى طبيعى است اگر از حد بگذرد ، خود مشكل آفرين مى شود و هر قوم و قبيله اى چنين انتظارى را دارد و اگر پيامبر صلى الله عليه و آله بخواهد به انتظارات آن ها پاسخ گويد و زنانى را هرچند به صورت عقد و نه به صورت عروسى ، در اختيار خود گيرد ، دردسرهاى فراوانى ايجاد مى شود. لذا خداوند حكيم با يك قانون محكم جلو اين كار را گرفت و او را از هرگونه ازدواج مجدد و يا تبدي_ل زنان موجود نهى كرد. در اين وسط شايد افرادى بودند كه براى رسيدن به مقصود خود به اين بهانه متوسل مى شدند كه همسران تو غالبا بيوه

فلسفه حكم محدوديت ازدواج پيامبر (219)

هستند و درميان آن ها زنان مسنى يافت مى شوندكه هيچ بهره اى از جمال ندارند ، شايسته است كه با زنى صاحب جمال ازدواج كنى قرآن مخصوصا روى اين مسأله نيز تكيه و تأكيد مى كند كه حتى اگر زنان صاحب جمالى نيز باشند حقّ ازدواج با آن ها نخواهى داشت. به علاوه حق شناسى ايجاب مى كرد كه بعد از وفادارى همس_رانش با او و ت_رجي_ح دادن زندگى ساده معنوى پيامبر صلى الله عليه و آله را بر هرچيز ديگر ، خداوند براى حفظ مقام آن ها چني_ن دستورى را به پيامبر صلى الله عليه و آله بدهد. و اما در مورد كنيز كه مجاز

شده به خاطر آن است كه مشكل و گرفتارى پيامبر صلى الله عليه و آله از ناحيه زنان آزاد بود ، لذا ضرورتى نداشت كه اين حكم دراين مورد محدود شود هرچند پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله از اين استثناء نيز طبق گواهى تاريخ استفاده نكرد. اين چيزى است كه از ظاهر آيه به نظر مى رسد .

زمينه فراوان است ولى در بعضى از آن ها تصريح شده كه نبايد دراين هنگام نگاه از روى شهوت و به قصد لذت بردن باشد. اين نيز روشن است كه اين حكم مخصوص مواردى است كه انسان به راستى مى خواهد درباره زنى تحقيق نمايد كه اگر شرايط در او جمع بود با او ازدواج كند، اما كسى كه هنوز تصميم بر ازدواج نگرفته، تنها به احتمال ازدواج، يا به عنوان جستجوگرى ، نمى تواند به زنان نگاه كند.

1- « تفسي_____ر ق_____رطب_____ى » ، جل__________د 8 ، صفح_______ه 5303 .

2- « وسايل الشيعه » ، جلد 14 ، ابواب مقدمات نكاح باب 36 ، حديث 3 .

آيا قبل از ازدواج مى توان به همسر آينده نگاه كرد (221)

سؤالات درس دهم

1 _ چگونه مى توان با استفاده از آيه شريفه «لَقَدْ كانَ لَكُمْ ف__ى رَسُولِ اللّ__هِ اُسْ__وَةٌ حَسَنَ_ةٌ...» پيامبر اكرم را الگوى خود قرار داد؟

2 _ مفهوم شاهد بودن پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله چيست ؟

3 _ سي__ره سياس__ى پيامب__ر را ب__ا استم__داد از آي____ه «وَ لا تُطِ____عِ الْكافِ__ري__نَ وَالْمُن__افِقي__نَ وَدَعْ اَذيهُ__مْ وَ تَوَكَّ__لْ عَلَ__ى اللّ__هِ وَ كَف__ى بِ___اللّ__هِ وَكي__لاً» ش______رح دهي____________د.

4 _ چرا گناه و ثواب افراد با شخصيت مضاعف است. از آيه 30 سوره احزاب (در مورد زنان پيامبر) در اين رابطه استفاده كنيد.

(222) پيامبر شناسى

براى پيشرفت و پيروزى بر مشكلات ، دو ركن اساسى لازم است ؛ يكى پايگاه نيرومند درونى و ديگر تكيه گاه محكم برونى، در آيه مورد بحث به اين دو ركن اساسى با تعبير « صَبْر » و « صَلوة » اشاره شده است ؛ صبر، آن حالت استقامت و شكيبايى و ايستادگى در جبهه مشكلات است و نماز ، پيوندى است با خدا و وسيله ارتباطى است با اين تكيه گاه محكم.

3 _ زندگى پيامبران بزرگ خدا ، مخصوصا پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله بيانگر مقاومت بى حد و حصر آن ها در برابر حوادث سخت و طوفان هاى شديد و مشكلات طاقت فرسا است و با توجه به اين كه مسير حق هميشه داراى اين گونه مشكلات است ، رهروان راه حق بايد از آن ها در اين مسير الهام بگيرند. ما معمولاً از نقطه روشن تاريخ اسلام به روزهاى تاريك پيشين مى نگريم و اين نگرش كه « از آينده به گذشته » است ، واقعيت ها را طور ديگرى مجسم مى كند ، ما بايد

درس يازدهم (223)

خود را در آن روز تصور كنيم كه پيامبر صلى الله عليه و آله تك و تنها بود ، هيچ نشانه اى از پيروزى در افق زندگى او به چشم نمى خورد. دشمنان لجوج براى نابودى او ، كمر بسته بودند و حتى خويشاوندان نزديكش در صف اول اين مبارزه قرار داشتند. روزهايى بر پيامبر صلى الله عليه و آله گذشت كه توصيف آن با بيان و قلم ، مشكل است . هنگامى كه براى دعوت مردم به سوى اسلام به « طائف » آمد ، نه تنها دعوتش را اجابت نگفتند ، بلكه آن قدر سنگ بر او زدند كه خون از پاهايش جارى شد . گاه ساحرش خواندند و گاه

ديوانه اش خطاب كردند . گاه خاكستر بر سرش ريختند و گاه كمر به قتلش بستند و خانه اش را در ميان شمشيرها محاصره نمودند . اما باتمام اين احوال ، همچنان به صبر و شكيبايى و استقامت ادامه داد.

4 _ پيامبر صلى الله عليه و آله به حكم مقام عصمت ، هرگز مرتكب گناهى نشده و برخى از تعبيرهاى قرآن در مورد استغفار حضرت، يا اشاره به مسأله « ترك اولى » و « حَسَناتُ الاَْبْرارِ سَيِّئاتُ الْمُقَرَّبينَ » است و يا سرمشقى براى مسلمانان است. اگر ديگران از گناهان و معاصى خود استغفار مى كنند، پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله براى ارتقاء مقام خود و محتوا بخشيدن به اعم__ال گ__ذشت___ه خ___ود حس___ب ع_الى ت_ري_ن مق_ام ق_رب خ___ودش ك__ه ب__ه آن دس_ت مى ي__اب_د ، استغف__ار مى كن_د .

5 _ مشركان نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آمدند و گفتند : « اگر راست مى گويى و تو پيامبر خدايى ، ماه را براى ما دو پاره كن » . ايشان فرمود : « اگر اين كار را كنم ، ايمان مى آوري_د » ؟ عرض كردن_د : « آرى » __ و آن شب ، شب چهاردهم ماه بود __ پيامبر صلى الله عليه و آله از پيشگاه پروردگار تقاضا كرد آن چه را خواسته اند به او بدهد، ناگهان ماه به دو پاره شد و رسول اللّه (224) پيامبر شناسى

آن ه__ا را ي_ك ي_ك ص__دا م__ى زد و م_ى ف___رم___ود: «ببيني____د» .

و آلودگان ) شن_اخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند بهتر است و ( اگر تاكنون خطا و كوتاهى از آن ها س__ر زده ) خداوند هم__واره غف__ور و رحي__م است .(1)

در اين كه منظور از شناخته شدن چيست؟ دونظر در ميان مفسران وجودداردكه منافاتى با هم ندارند. نخست اين كه در آن زمان معمول بوده است كه كنيزان بدون پوشيدن سر و گردن از منزل بيرون مى آمدند و از آن جا كه از نظر اخلاقى وضع خوبى نداشتند گاهى بعضى از جوانان هرزه مزاحم آن ها مى شدند، در اين جا به زنان آزادمسلمان دستورداده شد كه حجاب اسلامى را كاملا رعايت كنند تا از كنيزان شناخته شوند و بهانه اى براى مزاحمت به دست هرزگان ندهند. بديهى است مفهوم اي_ن سخ_ن آن نيست كه اوب_اش حقّ داشتند مزاحم كنيزان شوند ، بلكه منظور اين

1- 59 / احزاب .

اولويت دادن به «اصلاحات داخلى» براى پيامبر و رهبران الهى (225)

است كه بهانه را از دست افراد فاسد بگيرند. ديگر اين كه هدف اين است كه زنان مسلمان در پوشيدن حجاب سهل انگار و بى اعتنا نباشند مثل بعضى از زنان بى قيد و بار كه در عين داشتن حجاب آن چنان بى پروا و لاابالى هستند كه غالبا قسمت هايى از بدن هاى آنان نمايان است و همين معنى توجه افراد هرزه را به آن ها جلب مى كند. در اين كه منظور از «جلباب» چيست؟ مفسران و ارباب لغت چند معنى براى آن ذكر كرده اند:

_ ملحفه ( چادر ) و پارچ_ه ب__زرگ__ى ك__ه از روسرى بلندتر است و سر و گ__ردن و سين__ه ه__ا را مى پ__وش__اند .

_ مقنع__ه و خم__ار (روس___رى)

_ پي__راه__ن گش_____اد . (1)

گرچه اين معانى با هم متفاوتند ولى قدر مشترك همه آن ها اين است

كه بدن را به وسيله آن بپوشاند ( ضمنا بايد توجه داشت "جلباب" به كسر و فتح جيم و هردو قرائت مى شود ). اما بيشتر به نظر مى رسد كه منظور پوششى است كه از روسرى بزرگ تر و از چادر كوچك تر است چنان كه نويسنده « لس_ان الع_رب » روى آن تكيه كرده است. و منظور از « يدنين » ( نزديك كنند ) اين است كه زنان « جلباب » را به بدن خويش نزديك سازند تا درست آن ها را محفوظ دارد ، نه اين كه آن را آزاد بگذارند به طورى كه گاه و بى گاه كنار رود و بدن آشكار گردد و به تعبير ساده خودمان لباس خود را جمع و جور كنند. امّا اين كه بعضى خواسته اند از اي_ن جمله استفاده كنند كه صورت را نيز بايد پوشانيد هيچ دلالتى بر اين معنى ندارد و كمتر كسى از مفسّران پوشاندن صورت را در مفهوم آيه داخل دانسته اند .(1) به هرحال از اين آيه استفاده مى شود كه حكم « حجاب و پوشش » براى آزاد زنان قبل از اين زمان نازل شده بود ، ولى بعضى روى س__اده ان__ديش__ى درست م_راق_ب آن نب_ودن__د آي__ه ف__وق ت____أكي__د مى كن____د ك__ه در رع__اي__ت آن دقي__ق ب__اشن__د .

1- « لس___________ان الع____________رب » .

(226) پيامبر شناسى

شروع كنى و اين برنامه اى است براى همه اصلاح گران بشرى. و در ميان همسران ودختران نخست همسران را عنوان مى كند، چراكه آن ها به مرد نزديك ترند ، زيرا دخت_ران همس_ر مى گيرند و به خانه هاى همسران خود منتقل مى شوند .

1- درباره فلسفه حجاب و اهميت آن و هم چنين استثناء وجه و كفين ( صورت و دست ها تا مچ ) در جلد 14 تفسير نمونه ذيل آيه 30 و 31 ، سوره نور (صفحه442 به بعد) بحث مشروحى داشته ايم.

اصلاحات را از خود شروع كن (227)

و ياور او است. لذا در نخستين آيه ، روى سخن را به مردم كرده ، مى گويد : « پيامبرى از خودتان به سوى شما آمد » (لَقَدْ جاآءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسِكُمْ). مخصوصا اين كه به جاى « مِنْكُمْ » در اين آيه « مِنْ اَنْفُسِكُمْ » آمده است ، اشاره به شدت ارتباط پيامبر صلى الله عليه و آله با مردم است ، گويى پاره اى از جان مردم و از روح جامعه در شكل پيامبر صلى الله عليه و آله ظاهر شده است. به همين دليل تمام دردهاى آن ها را مى داند ، از مشكلات آنان آگاه است و در ناراحتى ها و غم ها و اندوه ها با آنان شريك مى باشد و با اين حال تصور نمى شود سخنى جز به نفع آن ها بگويد و گامى جز در راه آن ها بردارد و اين در واقع نخستين وصفى است كه در آيه فوق براى پيامبر صلى الله عليه و آله ذكر شده است. و عجيب اين كه گروهى از مفسران كه تحت تأثير تعصّبات نژادى و عربى بوده اند ، گفته اند: مخاطب در اين آيه ، نژاد عرب است ، يعنى پيامبرى از اين نژاد به سوى شما آمد. به عقيده ما اين بدترين تفسيرى است كه براى آيه فوق ذكر كرده اند ، زيرا مى دانيم چيزى كه در قرآن از آن سخنى نيست ، مسأله « نژاد » است ، همه جا خطابات قرآن با « يا اَيُّهَا النّاسُ » و « يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا » و امثال آن ها شروع مى شود و در هيچ موردى « يا اَيُّهَا الْعَرَبُ » و « يا قُرَيْشُ » و مانند آن وجود ندارد. به علاوه ذيل آيه كه مى گويد : « بِالْمُؤْمِنينَ رَؤوُفٌ رَحيمٌ » به روشنى اين تفسير را

نفى مى كند، زيرا در آن سخن از همه مؤمنان است، از هر

ويژگى هاى پيامبر اسلام (229)

قوم و ملت و نژادى كه باشند. جاى تأسف است كه بعضى از دانشمندان متعصب، قرآن را از آن اوج جهانى و بشرى فرود آورده و مى خواهند در محدوده هاى كوچك نژادى محصور كنند. به هر حال پس از ذكر اين صفت ( مِنْ اَنْفُسِكُمْ ) به چهار قسمت ديگر از صفات ممتاز پيامبر صلى الله عليه و آله كه درتحريك عواطف مردم و جلب احساساتشان اثر عميق دارد ، اشاره مى كند. نخست مى گويد : « هرگونه ناراحتى و ضررى به شما برسد ، براى او سخت ناراحت كننده است » ( عَزيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ ). يعنى او نه تنها از ناراحتى شما خشنود نمى شود ، بلكه بى تفاوت هم نخواهد بود ، او به شدت از رنج هاى شما رنج مى برد و اگر اصرار بر هدايت شما و جنگ هاى طاقت فرساى پرزحمت دارد ، آن هم براى نجات شما ، براى رهاييتان از چنگال ظلم و ستم و گناه و بدبختى است. ديگر اين كه « او سخت به هدايت شما علاقمند است » و به آن عشق مى ورزد ( حَريصٌ عَلَيْكُمْ ). جالب اين كه در آيه مورد بحث به طور مطلق مى گويد : « حريص بر شما است » ، نه سخنى از هدايت به ميان مى آورد و نه از چيز ديگر ، اشاره به اين كه به هرگونه خير و سعادت شما و به هرگونه پيشرفت و ترقى و خوشبختيتان عشق مى ورزد ( و به اصطلاح حذف متعلق ، دليل بر عموم است ). بنابراين اگر شما را به ميدان هاى پرمرارت جهاد ، اعزام مى دارد و اگر منافقان را تحت فشار شديد

مى گذارد ، همه اين ها به خاطر عشق به آزادى ، شرف ، عزت و هدايت شما و پاكسازى جامعه شما است. سپس به سومين و چهارمين صفت اشاره كرده مى گويد : « او نسبت به مؤمنان رؤوف و رحيم است » ( بِالْمُؤْمِنينَ رَؤوُفٌ رَحيمٌ ). بنابراين هرگونه دستور مشكل و طاقت فرسايى را مى دهد ( حتى گذشتن از بيابان هاى طولانى و سوزان در فصل تابستان ، با گرسنگى و تشنگى ، براى

(230) پيامبر شناسى

مقابله با يك دشمن نيرومند در جنگ تبوك ) آن هم يك نوع محبت و لطف از ناحيه او است. در اين كه «رَؤوُف» و «رَحيم» باهم چه تفاوتى دارند، در ميان مفسران گفتگو است، ولى به نظرمى رسد بهترين تفسيرآن است كه «رَؤوُف» اشاره به محبت و لطف مخصوص در مورد ف_رم_انب_رداران است ، در ح__ال_ى كه «رَحيم» اشاره به رحمت در مقابل گناهكاران مى باشد.

به روزه نيست ، بلكه ذكر روزه ، به عنوان يك مصداق بارز و روشن آن است ، زيرا انسان ، در پرتو اين عبادت بزرگ ، اراده اى نيرومند و ايمانى استوار، پيدامى كند و حاكميّت عقلش بر هوس هايش مسلّم مى گردد . مفسران بزرگ در تفسير اين آيه،

1- 45 / بقره .

نقش نماز و روزه در زندگى پيامبر اكرم (231)

نقل كرده اند كه : رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله هرگاه با مشكلى روبه رو مى شد كه او را ناراحت مى كرد ، از نماز و روزه ، مدد مى گرفت .(1) و نيز از امام صادق نقل شده كه فرمود: « هنگامى كه با غمى از غم هاى دنيا روبه رو مى شويد، وضو گرفته، به مسجد برويد، نماز بخوانيد و دعا كنيد، زيرا خداوند دستور داده؛ " وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلوةِ"» .(2) توجه به نماز و راز و نياز با پروردگار ، نيروى تازه اى در انسان ايجاد مى كند و او را براى رويارويى با مشكلات، نيرو مى بخشد . در كتاب « كافى » از امام صادق آمده: « كانَ عَلِىُّ اِذا اَهالَهُ اَمْرٌ فَزِعٌ قامَ اِلَى الصَّلوةِ ثُمَّ تَلا هذِهِ الاْيَةَ ؛ " وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوةِ " : هنگامى كه مشكل مهمّى براى على پيش مى آمد ، به نماز برمى خاست، سپس اين آيه راتلاوت مى فرمود؛ " وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلوةِ " » آرى نماز، انسان را به قدرت لايزالى پيوند مى دهد كه همه مشكلات، براى او سهل و آسان است و همين احساس ، سبب مى شود كه انسان در برابر حوادث، نيرومند و خ__ونس__رد ب_اش_د .

ما اَنَا اِلاّ نَذيرٌ مُبينٌ

بگو : من پيامبر نوظهورى نيستم و نمى دانم خداوند با من وشما چه خواهد كرد ؟ من تنه_ا از چي_زى پي_روى مى كنم كه برمن وحى مى شود و جزبيم دهنده آشكارى نيستم.(3)

1- « مجم______ع البي_____ان » ، ذي_____ل آي_____ه م_____ورد بح__ث .

2- « مجمع البيان » ، ذيل آيه مورد بحث .

3- 9 / احقاف .

(232) پيامبر شناسى

اين جمله هاى كوتاه و پرمعنى ، پاسخى است به بسيارى از ايرادات مشركان ، از جمله اين كه گاه از بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله به عنوان اين كه يك بشر چگونه ممكن است با خدا ارتباط پيدا كند ، تعجب مى كردند. گاه مى گفتند : چرا او غذا مى خورد و در كوچه و بازار راه مى رود؟ گاه تقاضاى معجزات عجيب و غريب داشتند و هري_ك تمنايى مى نمودند. گاه انتظار داشتند كه پيامبر صلى الله عليه و آله كانونى از علم غيب باشد و همه حوادث آينده را براى آن ها بازگو كند. و بالاخره گاه از اين كه او دعوت به توحيد و يگانگى معبود مى كند ، تعجب مى كردند. مى گويد : من نخستين پيامبرى نيستم كه دعوت به توحيد كرده ام ، پيش از من پيامبران زي_ادى آمدند كه همه آن ها از جنس بشر بودند ، لباس مى پوشيدند و غذا مى خوردند ، هيچ يك از آن ها مدعى علم غيب مطلق نبودند ، بلكه مى گفتند : ما از حوادث غيب ، آن مقدار مى دانيم ك_ه خ_دا ب_ه م_ا تعليم داده اس_ت و هيچ يك از آن ها در برابر « معجزات اقتراحى » و پيشنهادهاى هوس آلود مردم تسلي_م نشدند. تا همگان بدانند پيامبر صلى الله عليه و آله نيز بنده اى است از بندگان خدا، علم و قدرت او نيز محدود است به آن چه خدا مى خواهد ، علم و قدرت مطلق

تنها از آنِ پروردگار است ، اين ها واقعيت هايى است كه مى بايست مردم بدانند تا به ايرادهاى نابه جا پايان دهند. از اين جا روشن مى شود كه مفاد اين آيه با آيات ديگرى كه نشان مى دهد پيامبر صلى الله عليه و آله از غيب ، آگاه_ى دارد ، مانند آن چه در سوره فتح درباره فتح مكه و ورود در مسجد الحرام ( 27 / فتح ) آمده ويا آن چه در مورد مسيح آمده كه مى فرمود : « اُنَبِّئُكُمْ بِما تَأْكُلُونَ وَ ما تَدَّخِروُنَ فى بُيُوتِكُمْ:من شمارابه آن چه مى خوريد و درخانه هاذخيره مى كنيد، خبر

نقش نماز و روزه در زندگى پيامبر اكرم (233)

مى دهم » (49 / آل عمران) و امثال اين ها منافات ندارد ، چراكه آيه مورد بحث ، نفى « علم غيب مطلق » مى كند نه « مطلق علم غيب » ، به تعبير ديگر اين آيه ، نفى علم غيب استقلالى مى كند ، ولى آن آيات از علم غيب به بركت تعليم الهى سخن مى گويد. شاهد اين گفتار، آيات 26 و 27 سوره جن است: « عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِ_رُ عَلى غَيْبِهِ اَحَ_دا اِلاّ مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ : خ_دا ، ع__ال__م الغي__ب است و هي__چ ك__س را ب__ر مكنون علم خود آگاه نمى كند، مگر رسولانى كه مورد رضايت اويند » .

همگ__ان، آي__ا ج__ز ق__وم ف__اس__ق، ه__لاك مى شوند؟(1)

تنها تو نيستى كه بامخالفت و عداوت اين قوم مواجه شده اى ، همه پيامبران اولو العزم با اين مشكلات روبرو بودند و استقامت كردند ؛ « نوح » پيامبر بزرگ خدا ، 950 سال دعوت كرد ، اما جز گروه اندكى به او ايمان نياوردند ، پيوسته آزارش مى دادند و به سخريه اش مى گرفتند . « ابراهيم » را به ميان آتش افكندند و « موسى » را تهديد به مرگ نمودند و قلبش از نافرمانى هاى قومش پرخون بود و « عيسى مسيح » را بعد از آزار بسيار مى خواستند به قتل برسانند كه خداوند نجاتش داد ، خلاصه تا بوده ، دنيا چنين بوده است و جز با نيروى صبر و استقامت ، نمى توان بر مشكلات پيروز شد .

1- 35 / احقاف .

(234) پيامبر شناسى

در اين كه منظور از پيامبران اولوا العزم چه كسانى هستند ، در ميان مفسران گفتگو بسيار است و پيش از آن كه در اين باره تحقيق كنيم ، بايد معنى « عَزْم » را بررسى كرد ، زيرا «اولواالعزم»به معنى "صاحبان«عزم»" است. « عَزْم » به معن__ى اراده محكم و استوار است ، « راغب » در « مفردات » مى گويد : « عزم » ب_ه معنى تصميم گرفتن بر انجام كارى است ( عَقْدُ الْقَلْبِ عَلى اِمْضاءِ الاَْمْرِ ). در قرآن مجيد ، گاهى « عزم » در مورد "صبر" به كار رفته ، مانند : « وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ اِنَّ ذلِ_كَ لَمِ_نْ عَ_زْمِ الاُْمُ_ورِ : كسى كه صبر كند و عفو نمايد ، اين از عزم امور است » ( 43 / شورى ). و

گاه به معنى "وفاى به عهد" آمده ، مانند : « وَ لَقَدْ عَهِدْنا اِلى اآدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِىَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْما : ما به آدم از قبل، عهد كرديم، اما او فراموش كرد و بر سر عهد خود نايستاد » ( 115 / طه ). ولى با توجه به اين كه پيامبران صاحب شريعت جديد و آيين تازه با مشكلات و گرفتارى هاى بيشترى روبرو بودند و براى مقابله با آن ، عزم و اراده محكم ترى لازم داشتند، به اين دسته از پيامبران ، « اولوا العزم » اطلاق شده است و آيه مورد بحث نيز ظاهرا اشاره به همين معنا است. در ضمن اشاره اى است به اين كه پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله نيز از همان پيامبران است ، زيرا مى گويد: « ت_و ه_م شكيباي_ى كن ، آن گونه كه پيامبران اولوا العزم شكيبايى كردند ». در آيه 13 سوره شورى از آن ها سخن مى گويد : « شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدّينِ ما وَصّى بِهِ نُوحا وَ الَّذى اَوْحَيْنا

پيامبر اسطوره صبر و استقامت بود (235)

اِلَيْكَ وَ ما وَصَّيْنا بِهِ اِبْراهيمَ وَ مُوسى وَ عيسى : آيينى براى شما تشريع كرد كه به نوح توصيه كرده بود و آن چه را بر تو وحى فرستاديم و بر ابراهيم و موسى و عيسى سفارش نموديم ». روايات فراوانى در منابع شيعه و اهل سنت در اين زمينه نقل شده است كه پيامبران اولوا العزم ، همين پنج تن بودند، چنان كه در حديثى ازامام باقر و امام صادق عليهماالسلام آمده: «مِنْهُمْ خَمْسَةٌ؛ اَوَّلُهُمْ نُوحٌ ، ثُمَّ اِبْراهيمُ،ثُمَّ مُوسى، ثُمَّ عيسى، ثُمَّ مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و آله » .(1) در حديث ديگرى از امام على بن الحسين آمده است : «مِنْهُمْ خَمْسَةٌ اوُلُواالْعَزْمِ مِنَ الْمُرْسَلينَ ؛ نُوحٌ وَ اِبْراهيمُ وَمُوسى

وَعيسى وَمُحَمَّدٌ صلى الله عليه و آله » ، راوى مى پرسد : « لِمَ سُمُّوا اوُلُوا الْعَزْمِ : چ_را آن ه_ا اولوا العزم نامي_ده شدند » ؟ امام در پاس_خ فرمود : « لاَِنَّهُمْ بُعِثُوا اِلى شَرْقِها وَ غَرْبِها وَ جِنِّها وَ اِنْسِها : زيرا آن ها مبعوث به شرق و غرب و جن و انس شدند » .(2) در ادامه آيه مى فرمايد : « لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ ... ». اين احساس كمى عمر دنيا در برابر آخرت ، يا به خاطر آن است كه واقعا اين زندگى در برابر آن حيات جاويدان ، ساعتى بيش نيست و يا به خاطر اين است كه دنيا چنان باسرعت بر آن ها مى گذرد كه گويى ساعتى بيش نبوده است و يا از اين جهت كه آن ها محصول تمام عم_ر خود را كه از آن بهره بردارى صحيح نكردند ، بيش از يك ساعت نمى بينند. اين جا است كه سيلاب حسرت بر قلب آن ها جارى مى شود ، اما چه سود كه راه بازگشت وجود ندارد. لذا مى بينيم هنگامى كه از پيامبر صلى الله عليه و آله مى پرسند : « كَمْ ما بَيْنَ الدُّنْيا وَ الاْآخِرَةِ : فاصله بين دنيا و آخرت چه قدر است » ؟ در پاسخ مى فرمايد :

1- « مجم_____ع البي___ان » ، جل___د 9 ، صفح_____ه 94 .

2- « بحار الانوار » ، جلد 11 ، صفحه 58 ، حديث 61 .

(236) پيامبر شناسى

«غَمْضَةُ عَيْنٍ : يك چشم برهم زدن » سپس مى گويد : « خداوند فرموده : " كَاَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مايُوعَدوُنَ لَمْ يَلْبَثُوا اِلاّ ساعَةً مِنْ نَهارٍ"» .(1) اين نشان مى دهد كه تعبير به «ساعَة» به معنى مقدار ساعت معمولى نيست ، بلكه اشاره به زمان كم و

كوتاه است. بع_د به عن_وان هشدار به همه انسان ها مى افزايد : « اين ابلاغى است براى همه » ( بَلاغٌ ). براى تمام كسانى كه از خط عبوديت پروردگار خارج شدند، براى كسانى كه غرق در زندگى زودگذردنيا و شهوات آن گشتند و بالاخره ابلاغى است براى همه ساكنان اين جهان ناپايدار .

زندگى پيامبران بزرگ خدا ، مخصوصا پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله بيانگر مقاومت بى حد و حصر آن ها در برابر حوادث سخت و طوفان هاى شديد و مشكلات طاقت فرسا است و با توجه به اين كه مسير حق هميشه داراى اين گونه مشكلات است ، رهروان راه حق بايد از آن ها در اين مسير الهام بگيرند. ما معمولاً از نقطه روشن تاريخ اسلام به روزهاى تاريك پيشين مى نگريم و اين نگرش كه « از آينده به گذشته » است ، واقعيت ها را طور ديگرى مجسم مى كند ، ما بايد خود را در آن روز تصور كنيم كه پيامبر صلى الله عليه و آله تك و تنها بود ، هيچ نشانه اى از پيروزى در افق زندگى او به چشم نمى خورد. دشمنان لجوج براى نابودى او ، كمر بسته بودند و حتى خويشاوندان نزديكش در صف اول اين مبارزه قرار داشتند. روزهايى بر پيامبر صلى الله عليه و آله گذشت كه توصيف آن با بيان و قلم ، مشكل است . هنگامى كه براى دعوت مردم

1- «ن___ورالثقلي_____ن»، جل_____د 5، صفح___ه 25 .

پيامبر اسطوره صبر و استقامت بود (237)

به سوى اسلام به « طائف » آمد ، نه تنها دعوتش را اجابت نگفتند ، بلكه آن قدر سنگ بر او زدند كه خون از پاهايش جارى شد . گاه ساحرش خواندند و گاه ديوانه اش خطاب كردند . گاه خاكستر بر سرش ريختند و گاه كمر به قتلش

بستند و خانه اش را در ميان شمشيرها محاصره نمودند . اما باتمام اين احوال ، همچنان به صبر و شكيبايى و استقامت ادامه داد. و سرانجام ميوه شيرين اين درخت را چشي_د ، آيين او نه تنها جزيره عربستان ، كه شرق و غرب عالَم را دربر گرفت و امروز بانگ اذان كه فرياد پيروزى او است ، هر صبح و شام ، از چهارگوشه دنيا و در تمام پنج قاره جهان ، به گوش مى رسد. و اين است معنى « فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ اوُلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ ». و اين است راه و رسم مبارزه با شياطين و اهريمنان و طريق پيروزى بر آنان و نيل به اهداف بزرگ الهى. بااين حال چگونه عافيت طلبان مى خواهندبدون شكيبايى و تحمل رنج و درد ، به اهداف بزرگ خود نايل شوند ؟ چگونه مسلمانان امروزدر برابر اين همه دشمنانى كه كمر به نابودى آن ها بسته اند ، مى خواهند بدون الهام گرفتن از مكتب اصيل پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله پيروزشوند؟ مخصوصا رهب__ران اسلامى ، بيش از همه مأم__ور به اين برنامه هستن__د ، چنان ك__ه در حديثى از اميرمؤمنان على آمده است : « اِنَ الصَّبْ_رَ عَلى وُلاةِ الاَْمْرِ مَفْروُضٌ لِقَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِيِّ_هِ ؛ " فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ اوُلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ" وَ ايجابِهِ مِثْلَ ذلِكَ عَلى اَوْلِيائِهِ وَ اَهْلِ طاعَتِهِ ، بِقَوْلِهِ ؛ " لَقَدْ كانَ لَكُمْ فى رَسُولِ اللّهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ " : صبر و استقامت بر رهبران و زمامداران، فريضه است، زيرا خداوند به پيامبرش فرموده: " فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ اوُلُواالْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ" و همين معنى را بر دوستان و اهل ط__اعتش ني__ز فرض كرده است ، چراكه مى گويد : براى شما

در زندگى پيامبر ، تأسى نيكويى بود(و شما نيز بايد

(238) پيامبر شناسى

همگ___ى ب__ه او اقت_____دا كني___د)» .(1)

خداوند در اين جا براى مؤمنين و مؤمنان ، شفاعت كرده و دستور استغفار به پيامبرش داده، تا آن ها را مشم_ول رحم_ت خ_ود كن_د و از اي_ن ج_ا عم_ق مس_أله « شفاع_ت » در دنيا و آخرت و همچنين مشروعيت و اهميت مسأله « توسل » ظاهر مى شود. و در ذي__ل آي__ه به عن__وان بيان علت مى فرمايد : « وَ اللّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَ مَثْويكُمْ ». از ظ__اه__ر و آشك__ار و درون و برون و سرّ و نجواى شما باخبر است و حتى از انديشه ها و نيات شما در حركات و سكونتان كاملاً آگ__اهى دارد ، به همي__ن دليل ب__اي_د ب__ه سوى او برويد و از درگ__اه او طلب عفو كنيد. « مُتَقَلَّب » به معن__ى ج__ايگ__اه رفت و آمد و « مَثْوى » به معنى مح_ل استقرار است. ظاهر اين است كه اين دو كلم__ه مفه__وم وسيع__ى دارد كه تم_ام ح__رك__ات و سك__ون آدمى را چه در دنيا و چه در آخرت ، چه در دوران جنين_ى و چ_ه در قب__ور ، را ش_ام_ل مى ش_ود ، ه__رچن_د بسي__ارى از مفس__ران مع__ان_ى مح_دودى ب__راى آن ذك_ر نم__وده اند .

كه آخرين پيامبر الهى است ، خوداز نشانه هاى نزديكى قيامت است، لذا در حديثى از خود پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم كه فرمود : « بُعِثْتُ اَنَا وَ السّاعَةُ كَه_اتَيْنِ : مبعوث شدن من و قيامت همچ_ون اين دو اس_ت » (1) ( اش_اره ب_ه دو انگشت مباركش كه در كنار هم قرار گرفته ). از سوى ديگر شكافتن ماه خود دليلى است بر امكان به هم ريختن نظام كواكب و نمونه كوچكى است از حوادث عظيمى كه در آستانه رستاخيز در اين جهان رخ مى دهد ، چراكه تم_امى ك_واكب و ستارگ_ان و زمين درهم مى ريزند و عالَمى نو به جاى آن ها ايجاد مى شود. طبق برخى روايات مشهور كه بعضى ادعاى تواتر آن را نيز كرده اند ، مشركان نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آمدند و گفتند : « اگر راست مى گويى و تو پيامبر خدايى ، ماه را براى ما دو پاره كن » . ايشان فرمود : « اگر اين كار را كنم ، ايمان مى آوري_د » ؟ عرض كردن_د : « آرى » __ و آن شب ، شب چهاردهم ماه بود __ پيامبر صلى الله عليه و آله از پيشگاه پروردگار تقاضا كرد آن چه را خواسته اند به او بدهد، ناگهان ماه به دو پاره شد و رسول اللّه آن هارا يك يك صدامى زدو مى فرمود:«ببينيد» .(2)

1- « تفسي__ر فخ___ر رازى » ، جل___د 29 ، صفح______ه 29 .

شقّ القمر يك معجزه بزرگ پيامبر اسلام (241)

گرچه بعضى از كوته نظران اصرار دارند كه اين معجزه را طورى توجيه كنند كه از صورت يك خارق العاده خارج شود ، چنان كه گفته اند : آيه فوق از آينده خبر مى دهد و مربوط به « اَشْراط ساعَت » يعنى حوادث قبل

از قيامت است ولى قرائن متعددى در آيه وجود دارد كه تأكيدبر وقوع يك اعجاز مى كند ، از جمله ذكر اي_ن موضوع به صورت فعل ماضى كه نشان مى دهد « شَقُّ الْقَمَر » واقع شده است ، همان گونه كه نزديكى رستاخيز با ظه_ور آخرين پيامبر نيز تحقق يافته است. به علاوه اگر سخن از معج_زه نباش_د ، هي_چ تناسب_ى با نسبت سِحر به پيامبر صلى الله عليه و آله كه در آيه بعد آمده است ، ندارد و همچنين با جمله « وَ كَذَّب_ُوا وَ اتَّبَع_ُوا اَهْوائَهُمْ » كه خبر از تكذيب آن ها مى دهد ، هماهنگ نيست .

اين است كه آن ها معجزات مكررى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله ديده بودند كه شقّ القمر ادامه آن ب__ود، آن ه__ا هم__ه را بر تداوم سِحر حمل مى كردند و آن را «سِحرى مستمر» مى پنداشتند، هرچند اين تهمت به__ان__ه اى ب_ود براى عدم تسليم در مقابل حق.

س__ؤالات درس ي__ازده_م

1 _ پي__امبر اك__رم «اص__لاحات» را چگونه آغاز كرد. از آيه 59 سوره احزاب كمك بگيريد «يا اَيُّهَاالنَّبِىُّ قُلْ لاَِزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنينَ يُدْنينَ عَلَيْهِ__نَّ مِ__نْ جَلا بيبِهِنَّ ذلِكَ اَدْنى اَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَ كانَ اللّهُ غَفُورا رَحيم__ا».

2 _ نقش نماز و روزه را در زندگى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به استناد آيه شريفه «وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوةِ وَ اِنَّها لَكَبيرَةٌ اِلاّ عَلَى الْخاشِعينَ» شرح دهيد.

3 _ منظ__ور ق__رآن ك_ري_م از عبارت «وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ» در آيه كريم__ه 19 س_وره محم__د چيست؟

4 _ درباره شقّ القم___ر با استف__اده از آي_ه شريفه «اِقْتَرَبَ__تِ السّاعَ__ةُ وَ انْشَ_قَّ الْقَمَ_رُ» توضيح دهيد.

1- « در المنث__ور » ، جل_____د 6 ، صفح_____ه 133 .

2- 2 / قمر .

تاريخ وقوع معجزه بزرگ شقّ القمر (243)

به خاطر اين است كه ريشه خانواده و پناهگاه فرزندان درحوادث و مشكلات مى باشد و به اين ترتيب ، محكمات ، اساس و ريشه و مادر آيات ديگر محسوب مى گردد.

2 _ « رفتار پيامبر صلى الله عليه و آله با همنشينانش چنين بود كه دائما خوشرو و خندان و سهل الخلق و ملايم بود ، هرگز خشن و سنگدل و پرخاشگر و بدزبان و عيبجو و مديحه گر نبود ، هيچ كس از او مأيوس نمى شد و هركس به درِ خانه او مى آمد ، نوميد بازنمى گشت ، سه چيز را از خود رها كرده بود : مجادله در سخن ، پُرگويى و دخالت در كارى كه به او مربوط نبود و سه چيز را در مورد مردم رها كرده بود : كسى را مذمّت نمى كرد ، سرزنش نمى فرمود و از لغزش ها و عيوب پنهانى مردم جستجو نمى كرد . هرگز سخن نمى گفت مگر در مورد امورى كه ثواب الهى را اميد داشت ، در موقع

(244) پيامبر شناسى

سخ__ن گفت__ن به ق__درى ن__اف__ذ الكلم__ه ب__ود ، كه هم__ه سكوت اختيار مى كردند و تكان نمى خوردند و به هنگامى كه س__اك__ت مى ش__د ، آن ه__ا ب__ه سخ__ن درمى آمدند ، ام__ا ن__زد او ه__رگ__ز ن__زاع و مجادله نمى كردند... هرگاه فرد غ___ري__ب و ناآگ__اهى با خش__ونت سخ__ن مى گف__ت و درخ__واست__ى مى كرد ، تحمل مى نمود و به ي__ارانش مى فرمود: هرگاه كسى را ديديد كه حاجتى دارد، به او اعطاء كنيد و هرگز كلام كسى را قط__ع نمى ك__رد تا سخنش پايان گي__رد » .

3 _ يكى از ويژگى هاى «رهبران الهى» اين است كه بر خلاف « رهبران شيطانى » هرگز پُرمدّعا و خودبزرگ بين و متكبر و مغرور نيستند. در حالى كه فرعون فرياد احمقانه « اَنَا رَبُّكُمُ

الاَْعْلى : من خداى بزرگ شما هستم » . « وَ ه_ذِهِ الاَْنْهارُ تَجْرى مِنْ تَحْتى : اين شاخه هاى عظيم رود نيل همه زيرنظر من جريان دارد » بلند مى كرد ، رهبران الهى در نهايت تواضع و فروتنى خود را بنده كوچكى از بندگان خدا معرفى مى نمودند كه در برابر اراده او هيچ قدرتى از خود ندارند. در آيه 110 كهف آمده : « قُلْ اِنَّما اَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحى اِلَىَّ : بگ__و : من تنه__ا بش__رى همچ__ون شم__ا هست__م جز اي__ن كه بر من وحى مى شود ».

4 _ منظور از اختصاص علم غيب به خدا، علم ذاتى و استقلالى است، لذا غير او مستقلاً هيچ گونه آگاهى از غيب ندارند و هر چه دارند، از ناحيه خداست ، با الطاف و عنايات اوست و جنبه تبعى دارد. سه آيه در قرآن مجيد است كه اگر آن ها را در كنار هم بچينيم ، مسأله علم غيب پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان عليهم السلام از آن روشن مى شود ، نخست اين كه قرآن در مورد كسى كه تخت ملكه سب_ا را در يك چشم بر هم زدن نزد « سليم_ان » آورد ، ( يعنى آصف بن برخي_ا ) مى گويد : « قالَ الَّذى

پيامبر بزرگ ترين راسخ در علم (245)

عِنْدَهُ عِلْ_مٌ مِنَ الْكِت_ابِ اَنَا اتيكَ بِهِ قَبْ_لَ اَنْ يَرْتَ_دَّ اِلَيْ_كَ طَرْفُكَ فَلَمّا رَاآهُ مُسْتَقِرّا عِنْ_دَهُ ق_الَ ه_ذا مِنْ فَضْ_لِ رَبّى : كسى كه دانشى از كتاب داشت ، گفت : من آن را پيش از آن كه چشم بر هم زنى نزد تو خواهم آورد ، هنگامى كه ( سليمان ) آن را نزد خود مستقر ديد ، گفت : اين از فضل پروردگار

من است » ( 40 / نمل ). در آيه ديگر مى خوانيم : « قُلْ كَفى بِاللّهِ شَهي_دا بَيْنى وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْ_دَهُ عِلْ_مُ الْكِت_ابِ : بگو كاف_ى اس_ت ب_راى گ_واه ميان من و شما ، خداوند و كسى كه علم كتاب نزد اوست » ( 43 / رع_د ). از سوى ديگر در احاديث متعددى كه در كتب اهل سنت و شيعه نقل شده ، چنين مى خوانيم كه « ابوسعيد خدرى » مى گويد: از رسول خدا صلى الله عليه و آله معنى « اَلَّذى عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتاب » را سؤال كردم، ايشان فرمود: «او وصى برادرم سليمان بن داوود بود»، گفتم: «وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتاب » كيست ؟ فرمود : « ذاكَ اَخى عَلِىّ بْن اَبيطالِب : او برادرم "علىّ بن ابيطالب" است ».(1) با توجه به اين كه « عِلْمٌ مِنَ الْكِتاب » كه در مورد « آصف » آمده ، « علم جزئى » را مى گويد و « عِلْمُ الْكِت_اب » كه درباره على آمده ، « علم كلّى » را مى گويد . تفاوت ميان مقام علمى آصف و على روشن مى گردد. از سوى سوم در آي__ه 89 س__وره نح__ل مى خ__وانيم: « وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْيانا لِكُلِّ شَىْ ءٍ:ما قرآن را بر تو نازل ك_ردي_م ك_ه بي_انگ_ر هر چي_زى است ». روشن است كسى كه ع__ال__م به اس__رار چني__ن كت__اب_ى باشد ، بايد اسرار غيب را بداند و اي__ن دليل_ى اس_ت آشك_ار ب__ر اين ك__ه ممك__ن است انس__انى از اولي__اء اللّه از اس__رار غي__ب به فرمان خدا آگاه گردد.

1- « احقاق الحق » ، جلد 3 ، صفحه 280 _ 281 .

(246) پيامبر شناسى

مت__ن اصل_ى

الْكِتابَ مِنْهُ اياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ اُمُّ الْكِتابِ وَ اُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَاَمَّا الَّذينَ فى قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْويلِهِ وَ ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ اِلاَّ اللّهُ وَ الرّاسِخُونَ فِى الْعِلْمِ يَقُولُونَ امَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما يَذَّكَّرُ اِلاّ اوُلُوا الاَْلْبابِ

او كسى است كه اين كتاب ( آسمانى ) را بر تو نازل كرد كه قسمتى از آن ، آيات « محكم » ( صريح و روشن ) است كه اساس اين كتاب مى باشد ( و هرگونه پيچيدگى در آيات ديگر ، با مراجعه به اين ها ، برطرف مى گردد ) و قسمتى از آن، « متشابه » است ( آياتى كه به خاطر بالا بودن سطح مطلب و جهات ديگر ، در نگاه اول ، احتمالات مختلفى در آن مى رود، ولى باتوجّه به آيات محكم، تفسيرآن هاآشكارمى گردد) اماآن هاكه درقلوبشان انحراف است، به دنبال متشابهات هستند، تافتنه انگيزى كنند ( و مردم را گمراه سازند ) و تفسير ( نادرستى ) براى آن مى طلبند ، در حالى كه تفسير آن ها را ، جز خدا و راسخان در علم، نمى دانند ( آن ها كه به دنبال فهم و درك اسرار همه آيات قرآن درپرتو علم و دانش الهى هستند،) مى گويند: مابه همه آن ايمان آورديم، همه از طرف پروردگارمااست و جزصاحبان عقل، متذكّر نمى شوند (و اين حقيقت را

پيامبر اكرم بزرگ ترين راسخ در علم (247)

درك نمى كنند ) .(1)

واژه « مُحْكَم » در اصل از « اِحْكام » به معنى ممنوع ساختن ، گرفته شده است و به همين دليل به موجودات پايدار و استوار ، « محكم » مى گويند ، زيرا عوامل انحرافى را مى زدايند و نيز سخنان روشن و قاطع كه هرگونه احتمال خلاف را از خود

دور مى سازد، « مُحْكَم » مى گويند ، ( « راغب » در مفردات مى گويد : "حُكْم" ( و حِكْمَة ) در اصل به معنى منع است ) و دانش را از اين جهت "حِكْمَت" مى گويند كه انسان را از بدى ها باز مى دارد. لذا مراداز « اياتٌ مُحْكَماتٌ » آياتى است كه مفه__وم آن به قدرى روش__ن است كه جاى بحث در آن نيست ، آياتى چون « قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ : بگو او است خداى يگانه » ( 1 / اخلاص ) ، « لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىْ ءٌ : هيچ چيز همانند او نيست » ( 11 / شورى ) ، « اَللّهُ خالِقُ كُلِّ شَىْ ءٍ : خدا آفريننده و آفريدگار همه چيز است » ( 26 / زمر ) ، « لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِ الاُْنْثَيَيْنِ: سهم ارث پسر معادل سهم دودختراست » ( 11 / نساء ) و هزاران آيه مانند آن ها درباره عقايد و احكام و مواعظ و تواريخ ، همه از محكمات مى باشند. اين آيات ( محكمات ) در قرآن « اُمُ الْكِتاب » ناميده شده، يعنى اصل و مرجِع و مُفَسِّر و توضيح دهنده آيات ديگر است. واژه « مُتَشابِه» در اصل به معنى چيزى است كه قسمت هاى مختلف آن ، شبيه يكديگر باشد ، به همين جهت به جمله ها و كلماتى كه معنى آن ها

1- 7 / آل عم_____ران .

(248) پيامبر شناسى

پيچيده است و گاهى احتمالات مختلف درباره آن داده مى شود، « متشابه » مى گويند و منظور از متشابهات قرآن همين است ، يعنى آياتى كه معانى آن در بدو نظر پيچيده است و در آغاز ، احتمالات متعدّدى در آن مى رود ، اگر چه با توجّه

به آيات محكم ، تفسير آن ها روشن است. گرچه درباره محكم و متشابه ، مفسّران احتمالات زيادى داده اند (1) ، ولى آن چه ما در بالا گفتيم ، هم با معنى اصلى اين دو واژه كاملاً مناسب است و هم با شأن نزول آيه و هم با رواياتى كه در تفسيرآيه وارد شده و هم با خود آيه مورد بحث، سازگارتر مى باشد. زيرا در ذيل آيه فوق مى خوانيم كه افراد مغرض ، هميشه آيات متشابه را دستاويز خود قرار مى دهند، بديهى است آن ها از آياتى سوءاستفاده مى كنند كه در بدو نظرتاب تفسيرهاى متعدّدى دارد و اين خود مى رساند كه «مُتَشابِه» به آن معنى است كه در بالا گفته شد. براى نمونه آيات متشابه، قسمتى از آيات مربوط به صفات خدا و چگونگى معاد را مى توان ذكر كرد ، مانند « يَدُ اللّهِ فَوْقَ اَيْديهِمْ : دست خدا بالاى دست هاى آن ها است » ( 10 / فتح ) كه درباره قدرت خداوند مى باشد ، « وَ اللّهُ سَميعٌ عَليمٌ : خداوند شنوا و دانا است » ( 224 / بقره ) كه اشاره به علم خدا است و مانند « وَ نَضَعُ الْمَوازينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ : ترازوهاى عدالت را در روز رستاخيز قرار مى دهيم » ( 47 / انبياء ) كه درباره وسيله سنجش اعمال سخن مى گويد. بديهى است نه خداوند دست ( به معنى عضو مخصوص ) دارد و نه گوش ( به همين معنى ) و نه ترازوى سنجش اعمال ، شبيه ترازوهاى ما است ، بلكه اين ها اشاره به مفاهيم كلّى قدرت و علم و وسيله سنجش مى باشد. اين نكته نيز لازم به يادآورى

است كه محكم و

1- مرحوم « طبرسى » ، در « مجمع البيان » ، 5 تفسير ذكر كردهاست .

پيامبر اكرم بزرگ ترين راسخ در علم (249)

متشابه ، به معنى ديگرى نيز درقرآن آمده است، دراول سوره هود مى خوانيم: « كِتابٌ اُحْكِمَتْ اياتُهُ » در اين آيه تمام آيات قرآن ، « محكم » قلم داد شده و منظور از آن ، ارتباط و به هم پيوستگى آيات قرآن است و در آيه 23 سوره « زُمَر » مى خوانيم : « كِتابا مُتَشابِها ... » يعنى كتابى كه تمام آيات آن ، متشابه است ، « متشابه » در اين جا يعنى همانند يكديگر از نظر درستى و صحّت و حقّانيّت. از آن چه درباره محكم و متشابه گفتيم ، معلوم شد كه يك انسان واقع بين و حقيقت جو براى فهم كلمات پروردگار ، راهى جز اين ندارد كه همه آيات را دركنارهم بچيند و از آن ها حقيقت را دريابد و اگر در ظواهر پاره اى از آيات ، در ابتداى نظر ، ابهام و پيچيدگى بيابد ، با توجّه به آيات ديگر ، آن ابهام و پيچيدگى را برطرف سازد و به كنه آن برسد. در حقيقت ، « آيات محكم » از يك نظر همچون شاهراه هاى بزرگ و « آيات متشابه » همانند جاده هاى فرعى هستند ، روشن است كه اگر انسان در جاده هاى فرعى ، احيانا سرگردان شود ، سعى مى كند خود را به نخستين شاهراه برساند و از آن جا مسير خود را اصلاح كرده و راه را پيدا كند. تعبير از « محكمات » به « اُمُّ الْكِتابِ » نيزمؤيدهمين حقيقت است ، زيرا واژه « اُمّ » در لغت به معنى

اصل و اساس هرچيزى است و اگر "مادر" را « اُمّ » مى گويند ، به خاطر اين است كه ريشه خانواده و پناهگاه فرزندان درحوادث و مشكلات مى باشد و به اين ترتيب ، محكمات ، اساس و ريشه و مادر آيات ديگر محسوب مى گردد.(1)

1- ب_راى مط_الع_ه بيشت__ر در خص_وص بح_ث محك__م و متش__ابه به كت__اب ق__رآن شن__اسى ج___وان تأليف دكتر محمد بيستونى مراجعه كنيد.

(250) پيامبر شناسى

گاهى در تفسير آن ها تنها از آن__ان ن__ام مى ب__رن__د. در « اص___ول ك__اف__ى » از ام__ام ب__اق__ر يا امام صادق عليهماالسلام نقل ش__ده اس__ت ك__ه ف__رم___ود : « پيامبر خدا ، بزرگ ترين راسخان در علم بود و تمام آن چه را خداوند بر او نازل كرده بود، از تأويل و تنزيل قرآن مى دانست ، خداوند هرگز چيزى بر او نازل نكرد كه تأويل آن را به او تعليم نكند و او و اوصياى

راسخون در علم چه كسانى هستند؟ (251)

وى ، هم__ه اين ه__ا را م_ى دانستن___د » .

و همين سبب شد كه به مصداق « يَدْخُلُونَ في دينِ اللّهِ اَفْواجا » فوج فوج مسلمان شوند. در حديثى از حسين بن على آمده است كه مى گويد : از پدرم على درباره ويژگى هاى زندگى پيامبر صلى الله عليه و آله و اخلاق او سؤال كردم و پدرم مشروح_ا به من پاسخ فرمود ، در بخشى از اين حديث آمده است : « رفتار پيامبر صلى الله عليه و آله با همنشينانش چنين بود كه دائما خوشرو و خندان و سهل الخلق و ملايم بود ، هرگز خشن و سنگدل و پرخاشگر و بدزبان و عيبجو و مديحه گر نبود ، هيچ كس از او مأيوس نمى شد و هركس به درِ خانه او مى آمد ، نوميد بازنمى گشت ، سه چيز را از خود رها كرده بود : مجادله در سخن ، پُرگويى و دخالت در كارى كه به او مربوط نبود و سه چيز را در مورد مردم رها كرده بود : كسى را مذمّت نمى كرد ، سرزنش نمى فرمود و از لغزش ها و عيوب پنهانى مردم جستجو نمى كرد . هرگز سخن نمى گفت مگر در مورد امورى كه ثواب الهى را اميد داشت ، در موقع سخن گفتن به قدرى نافذ الكلمه بود ، كه همه سكوت اختيار مى كردند و تكان نمى خوردند و به هنگامى كه ساكت مى شد ، آن ها به سخن درمى آمدند ، اما نزد او هرگز نزاع و مجادله نمى كردند... هرگاه فرد غريب و ناآگاهى با خشونت سخن مى گفت و درخواستى مى كرد ، تحمل مى نمود و به يارانش مى فرمود: هرگاه كسى را ديديد

نمونه اى از اخلاق پيامبر (253)

كه حاجتى دارد، به او اعطاء كنيد و هرگز كلام كسى را قطع نمى كرد تا سخنش پايان گيرد » .(1) آرى اگر اين اخلاق

كريمه و اين ملكات فاضله نبود ، آن ملّت عقب مانده جاهلى و آن جمع خَشن انعطاف ناپذير در آغوش اسلام قرار نمى گرفتند و به مصداق « لاَ انْفَضُّوا مِنْ حَوْلِك » همه پراكنده مى شدند. و چه خوب است كه اين اخلاق اسلامى امروز زنده شود و در هر مسلمانى پرتوى از خُلق و خوى پيامبر صلى الله عليه و آله باشد. روايات اسلامى نيز در اين زمينه چه درباره شخص پي__امب__ر اك__رم صلى الله عليه و آله و چ__ه درب__اره وظيف__ه هم__ه مسلمي__ن ف__راوان اس__ت كه به ذك__ر چن__د رواي__ت اكتفا مى كنيم :

_ درحديثى آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « من براى اين مبعوث شده ام كه فضايل اخلاقى را تكميل كنم » . (2) ب_ه اي_ن ترتي_ب يك_ى از اهداف اصل__ى بعث__ت پي__امبر صلى الله عليه و آله همين تكميل اخ__لاق فضيل__ه است .

_ در حديث ديگرى از آن حضرت آمده است: «مؤمن با حُسن خُلق خود به درجه كسى مى رسد كه شب ها به عب_ادت مى ايستد و روزها روزه دار است».(3)

_ و ب___از از هم_ان حض____رت آم_ده اس_ت ك_ه ف__رم__ود : « م_ا مِ__نْ شَ__ىْ ءٍ اَثْقَ___لُ فِى الْميزانِ مِنْ خُلْقٍ حَسَنٍ : چي______زى در مي___زان عم____ل در روز قي___ام___ت سنگي____ن ت_ر از خُل___ق خ___وب نيس__ت » .(4)

1- « مع______ان_____ى الاخب_____ار » ، صفح________ه 83 .

2- « مجمع البيان » ، جلد 10 ، صفحه 333 .

3 و 4 - « مجم___ع البي____ان » ، جلد 10 ، صفحه 333 .

(254) پيامبر شناسى

_ در حديثى از امام على بن موسى الرّضا آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « بر شما لازم است به سراغ حُسن خُلق برويد ، زيرا حُسن خُلق سرانجام در بهشت است و از سوء خُلق بپرهيزيد كه

سوء خُلق سرانجام در آتش است » .(1) از مجموع اخبار فوق استفاده مى كنيم كه حُسن خُلق كليد بهشت ، وسيله جلب رضاى خدا، نشانه قدرت ايم__ان و همط__راز عب__ادات شب__انه و روزانه است و حديث در اين زمينه فراوان است .

نه تنها از بت ها كارى ساخته نيست ، بلكه شخص پيامبر صلى الله عليه و آله نيز با آن همه عظمت ، ملجأ و پناهگاه مستقلى در برابر عذاب خدا نمى تواند باشد و از سوى چهارم به بهانه جويى ها و انتظارات بى موردى كه افراد لجوج در برابر پيامبر صلى الله عليه و آله داشتن__د و از او تق_اض_اى ك_اره_اى خ_داي_ى مى ك_ردن_د ، پ_اي_ان مى ده_د و ث_اب_ت مى كن_د كه ت_وسل و شفاعت نيز به اذن خداست .

الْغَيْبَ وَ لا اَقُولُ لَكُمْ اِنّى مَلَكٌ : بگو : من نمى گويم خزائ__ن خدا نزد من است و من از غي_ب آگاه نيست__م ( جز آن چه خدا به من بياموزد ) و ادعا نمى كنم كه من فرشته ام » ( 50 / انعام ). آن ها حتى اگر به اوج قدرت مالى مى رسيدند ، هرگز دست و پاى خود را گُم نكرده و مانند سليم_ان مى گفتن_د : « ه_ذا مِنْ فَضْلِ رَبّى : اين قدرت و شوكت از فضل پروردگار من است » (40/نمل). جالب اين كه در آيات متعددى از قرآن مجيد تعبيرات تندى ديده مى شود كه مخاطب در آن شخص پيامبر صلى الله عليه و آله است و به او عتاب مى كند و هشدار مى دهد كه دقيقا مراقب مسؤوليت هاى خويش باشد. مجموعه اين آيات و آيات گذشته كه تعداد آن در قرآن كم نيس__ت ، سن__د زن__ده اى بر حق__اني__ت اين پي__امب__ر ب__زرگ است وگ__رن__ه چ__ه م__انع__ى داش__ت در ب__راب__ر ت__وده مردمى كه آماده پذيرش هرگونه مقامى براى او بودند ، مقامات عظيمى براى خ__ود ادع__ا كن__د كه از دست__رس فك__ر بش__ر بالاتر و دورتر از هرگونه چون و چرا باشد، همان گونه كه تاريخ نظير آن را در مورد رهبران شيطانى بسيار نشان داده است. آرى تعبيراتى همچون آيات مورد بحث و مانند آن از شواهد زنده حقانيت دعوت رسول اللّه صلى الله عليه و آله است .

حقانيت و صداقت پيامبر اكرم (257)

سوره انعام : « وَ عِنْدَهُ مَف_اتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُه_ا اِلاّ هُ_وَ : كليدهاى غيب نزد خداست كه جُز او كسى آن ها را نمى داند » و آيه 65 سوره نمل : « قُ_لْ لا يَعْلَمُ مَ_نْ فِى السَّمواتِ وَالاَْرْضِ الْغَيْبَ اِلاَّ اللّهُ: بگو هيچ يك ازكسانى كه در آسمان ها و زمين هستند ، غيب را نمى دانند ، جُز خدا ». و مانند آن چه درباره پيامبر صلى الله عليه و آله در آيه 50 سوره انعام آمده است : « قُلْ لا اَقُولُ لَكُمْ عِنْدى خَزائِنُ اللّهِ وَ لا اَعْلَمُ الْغَيْبَ : بگو من به شما نمى گويم خزائن خداوند نزد من است و من غيب را نمى دانم ». و در آيه 188 سوره اعراف مى خوانيم : « وَ لَوْ كُنْتُ اَعْلَ_مُ الْغَيْبَ لاَسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ : اگر من غيب را مى دانستم ، خير فراوانى را براى خود فراهم مى نمودم » و بالاخره در آيه 20 سوره يونس مى خوانيم : « فَقُلْ اِنَّمَا الْغَيْبُ لِلّهِ : بگو غيب مخصوص خداست ». و امثال اين آيات. گروه دوم آياتى است كه به روشنى نشان مى دهد كه اولياء الهى « اجمالاً » از غيب آگاهى داشتند ، چنان كه در آيه 179 سوره آل عمران مى خوانيم : « وَ ما كانَ اللّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلكِنَّ اللّهَ يَجْتَبى مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشاءُ : چنان نبود كه خدا شما را از علم غيب آگاه كند ولى خداوند از ميان رسولان خود هركس را بخواه_د ، برمى گزيند ( و قسمتى از اسرار غيب را در اختيار او مى گذارد ) ». و در معجزات حضرت مسيح آمده كه فرمود : « وَ اُنَبِّئُكُمْ بِم_ا تَأْكُلُونَ وَ ما تَدَّخِروُنَ فى بُيُوتِكُمْ: من شمارا از

آن چه مى خوريد يا در خانه هاى خود ذخيره مى كنيد ، خبر مى دهم » (49/آل عمران). آيه مورد بحث نيز با

(258) پيامبر شناسى

توجه به استثنايى كه در آن آمده است ، نشان مى دهد كه خداوند قسمتى از علم غيب را در اختيار رسولان برگزيده اش قرارمى دهد ( زيرا استثناء از نفى ، دلالت بر اثبات دارد ). از سوى ديگر آياتى از قرآن كه مشتمل بر خبرهاى غيبى است، نيز كم نيست ، مانند آيه دوم تا چهارم سوره روم : « غُلِبَتِ الرُّومُ ، فى اَدْنَى الاَْرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ فى بِضْعِ سِنينَ : روميان مغلوب شدند و اين شكست در سرزمين نزديك واقع شد ، اما آن ها بعد از اين مغلوبيت به زودى غالب خواهند شد در عرض چند سال » و آيه 85 سوره قصص كه مى گويد : « اِنَّ الَّذى فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُ_رْاآنَ لَرادُّكَ اِلى مَع_ادٍ : آن كس كه قرآن را بر تو فرض كرد ، تو را به جايگاهت ( مكه ) بازمى گرداند ». و آيه 27 فتح كه مى گويد : « لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِ_دَ الْحَ_رامَ اِنْ ش_اءَ اللّهُ اآمِني_نَ : شما به خواست خدا مسلما وارد مسجدالحرام مى شويد در نهايت امنيت » و مانند اين آيات: اصولاً وحى آسمانى كه بر پيامبران نازل مى شود ، نوعى غيب است كه در اختيار آنان قرار مى گيرد ، چگونه مى توان گفت آن ها آگاهى از غيب ندارند در حالى كه وحى بر آنان نازل مى شود ؟! از همه اين ها گذشته ، روايات زيادى داريم كه نشان مى دهد پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام اجمالاً به اذن اللّه از غيب ، آگاهى داشتند و گاه از آن

خبر مى دادند مثلاً در داستان فتح مكه و ماجراى « حاطب بن اَبى بلتعه » كه نامه اى به مردم مكه نوشت و به دست زنى به نام « ساره » داد تا به مشركان مكه برساند و آن ها را از حمله قريب الوقوع لشكريان اسلام آگاه سازد و آن زن نامه را در ميان گيسوان خود پنهان كرده و به سوى مكه حركت نمود، پيامبر صلى الله عليه و آله ، على و بعضى ديگر از مسلمانان را به سراغ او فرستاد و فرمود : « در منزلگاهى كه نامش روضه « خاخ » است ، به چنين زنى برخورد مى كنيد كه نامه اى از « حاطب » به مشركان

علم غيب خدا و پيامبر و امامان معصوم (259)

مكه دارد ، نامه را از او بگيريد و آن ها آمدند و او را يافتند، او در آغاز شديدا انكاركرد، ولى سرانجام اعت__راف نمود و نام_ه را از او گرفتند » . (1) و مانند خبر دادن از ماجراى جنگ «موته» و شهادت جعفر و بعضى ديگر از فرماندهان اسلام كه در همان لحظه وقوع، پيامبر صلى الله عليه و آله در مدينه مسلمانان را آگاه كرد (2) و مانند آن در زندگى پيامبر صلى الله عليه و آله كم نيست. در «نهج البلاغه» نيز پيشگويى هاى بسيارى از حوادث آينده آمده كه نشان مى دهد على اين اسرار غيب را مى دانست مانند خطبه 13 در مذمت اهل بصره كه مى فرمايد : « كَاَنّى بِمَسْجِدِكُمْ كَجُؤْجُؤِ سَفينَةٍ قَدْبَعَثَ اللّهُ عَلَيْهَا الْعَذابَ مِنْ فَوْقِها وَ مِنْ تَحْتِها وَ غَرَقَ مَنْ فى ضِمْنِها : گويا مى بينم عذاب خدا از آسمان و زمين بر شما فرود آمده و همه غرق شده ايد ، تنها قله بلند مسجدتان همچون سينه كشتى در روى

آب نمايان است ». در روايات ديگرى كه در كتب علماى اهل سنت و شيعه نقل شده ، پيشگويى هاى متع_ددى از آن حضرت نسبت به حوادث آينده آمده است ، مانند آن چه به « حجر بن قيس » فرمود كه : « تو را بعد از من مجبور به لعن مى كنند » .(3) و آن چه درباره « مروان » فرمود كه : « او پرچم ضلالت را بعد از پيرى به دوش خواهد كشيد » .(4) و آن چه « كميل بن زياد » به « حج_اج » گفت كه : « امير مؤمنان على

1- به « تفسير نمونه » جلد 24 ، ذيل سوره « ممتحنه » مراجعه شود .

2- « كامل بن اثي__ر » ، جل_د 2 ، صفحه 237 ( ماجراى غزوه موته ) .

3- « مست______درك الصحيحي______ن » ، جل____د 2 ، صفح__ه 358 .

4- « طبق_____ات اب___ن سع_____د » ، جلد 5 ، صفحه 30 .

(260) پيامبر شناسى

به من خبر داده كه تو قاتل منى » .(1) و آن چه درباره خوارج نهروان فرمود كه: « درجنگ با آن هااز گروه ما ده نفركشته نمى شود و از آن ها ده نفر نجات نمى يابد » (2) و مطلب عينا چنين شد. و آن چه درباره محل قبر ام_ام حسين به هنگام عبور از كنار سرزمين كربلا به « اَصْبَغ بن نُباته » فرمود .(3) در كتاب « فضايل الخمسه » روايات فراوانى از كتب اه__ل سنت درباره وسعت فوق العاده علم على نقل شده است كه ذك__ر هم__ه آن ه_ا در اين جا به طول مى انجامد .(4) در روايات اهل بيت عليهم السلام نيز در احاديث متعددى اشاره به علم غيب براى امامان

معصوم عليهم السلام شده است ، از جمل__ه در كت__اب « ك__اف__ى » جل__د اول در اب__واب متع__ددى تص__ريح ي__ا اش__ارات__ى در اين زمين__ه دي__ده مى ش__ود. و م__رح__وم « علامه مجلسى » در « بحار الانوار » جلد 26 احاديث زيادى كه بالغ بر 22 حديث مى شود ، را در اين زمينه آورده اس__ت. روى ه__م رفت__ه رواي__ات در زمين__ه آگ__اه__ى پي__امب__ر صلى الله عليه و آله و ام__ام__ان معصوم عليهم السلام بر اسرار غيب در حد تواتر است. اكنون سخن در اين است كه چگونه بين آيات و روايات كه بعضى علم غيب را از غير خدا نفى و بعض__ى اثب__ات مى كنند، جمع كنيم؟ در اين ج_ا هف__ت است__دلال مختل__ف به ش__رح زي__ر ب__راى جم__ع ذك__ر مى ش__ود:

1- « الاصابة ابن حجر » ، جلد 5 ، قسم 3 ، صفحه 325 .

2- « مجم___ع هيثم_____ى » ، جل___د 6 ، صفح___ه 241 .

3- « ال___ري___اض النظ___رة » ، جل___د 2 ، صفحه 222 .

4- «فض_ايل الخمس_ه»، جل_د 2، صفح__ه 231 تا 253 .

علم غيب خدا و پيامبر و امامان معصوم (261)

_ از معروف ترين راه هاى جمع اين است كه منظور از اختصاص علم غيب به خدا، علم ذاتى و استقلالى است، لذا غير او مستقلاً هيچ گونه آگاهى از غيب نϘǘљƘϠو هر چه دارند، از ناحيه خداست ، با الطاف و عنايات اوست و جنبه تبعى دارد. شاهد اين جمع همان آيه مورد بحث است ، كه مى گويد :« خداوند هيچ كس را از اسرار غيب آگاه نمى كند ، مگر رسولانى را كه مورد رضايت او هستند ». در « نهج البلاغه » نيز به همين معنى اشاره شده است كه وقتى على از حوادث آينده

خبر مى داد ( و حمله مغول را به كشورهاى اسلامى پيش بينى مى فرمود ) ، يكى از يارانش پرسيد: « اى اميرمؤمنان ! آيا داراى علم غيب هستى » ؟ حضرت خنديد و فرمود : « لَيْسَ هُوَ بِعِلْمِ الْغَيْ_بِ وَ اِنَّم_ا هُ_وَ تَعَلُّ_مٌ مِ_نْ ذى عِلْ_مٍ : اي_ن علم غيب نيست ، اين علمى است كه از صاحب علمى (پيامبر) آموخته ام » .(1)

اي___ن جم_____ع را بسي_____ارى از محقق__ان و دانشمن__دان پ__ذي__رفت__ه ان___د .

_ اسرار غيب دو گونه است ؛ قسمتى مخصوص به خدا است و هيچ كس جز او نمى داند مانند قيام قيامت و امورى از اين قبيل و قسمتى از آن را به انبياء و اولياء مى آموزد ، چنان كه در « نهج البلاغه » ذيل همان خطبه مذكور مى فرمايد : « وَ اِنَّما عِلْمُ الْغَيْبِ عِلْمُ السّاعَةِ وَ ما عَدَّدَهُ اللّهُ سُبْحانَهُ بِقَوْلِهِ : اِنَّ اللّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السّاعَةِ وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ يَعْلَمُ م_ا فِى الاَْرْحامِ وَ ما تَدْرى نَفْسٌ ماذا تَكْسِبُ غَدا وَ ما تَدْرى نَفْسٌ بِاَىِّ اَرْضٍ تَمُوتُ : علم غيب تنها علم قيامت و آن چه خداون_د در اي_ن آي_ه برشم_رده اس_ت ، مى باش_د . آن ج_ا كه مى فرمايد : آگاهى از زمان قيامت مخصوص خدا است و اوست كه

1- « نهج البلاغه » ، خطبه 128 .

(262) پيامبر شناسى

باران را نازل مى كند و آن چه در رَحِم مادران است ، را مى داند و هيچ كس نمى داند فردا چه مى كند يا در چه سرزمينى مى ميرد »؟ سپس امام در شرح اين معنى افزود : « خداوند سبحان از آن چه در رَحِم ها قرار دارد ، آگاه است؛ پسراست يا دختر؟ زشت است يا زيبا؟ سخاوتمند است يا بخيل ؟ سعادتمند است

يا شقى ؟ اهل دوزخ است يابهشت؟ ... اين ها علوم غيبى است كه غيرازخدا كسى نمى داند و غيرازآن علومى است كه خدا به پيامبرانش تعلي_م كرده و او به من آموخته است » .(1) ممكن است بعضى از انسان ها علم اجمالى به وضع جنين يا نزول باران و مانند آن پيدا كنند ، اما علم تفصيلى و آگاهى بر جزئيات اين امور مخصوص ذات پاك خداست ، همان گونه كه در مورد قيامت ما نيز علم اجمالى داريم ، اما از جزئيات و خصوصيات قيامت بى خبريم و اگر در رواياتى آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله يا امامان عليهم السلام از بعض__ى از ن_وزادان ي__ا از پ_اي_ان عم_ر بعض___ى از اف_راد خب__ر دادن__د ، م__رب__وط ب__ه هم__ان عل__م اجم__ال_ى اس__ت .

_ راه ديگر جمع ميان اين دو گروه از آيات و روايات اين كه اسرار غيب در دو جا ثبت است ؛ در « لوح محفوظ » ( خزانه مخصوص علم خداوند ) كه هيچ گونه دگرگونى در آن رخ نمى دهد و هيچ كس از آن آگاه نيست و « لوح محو و اثبات » كه علم به مقتضيات است نه علت تامه و به همين دليل قابل دگرگونى است و آن چه ديگران نمى دانند، مربوط به همين قسمت است. لذا درحديثى از امام صادق مى خوانيم : « اِنَّ لِلّهِ عِلْما لَمْ يَعْلَمْهُ اِلاّ هُوَ وَ عِلْما اَعْلَمَ_هُ مَلائِكَتَ_هُ وَ

1- « نه___ج الب__لاغ__ه » ، خطبه 128 .

علم غيب خدا و پيامبر و امامان معصوم (263)

رُسُلَهُ ، فَم_ا اَعْلَمَهُ مَلائِكَتَهُ وَ اَنْبِي_اءَهُ وَ رُسُلَهُ فَنَحْنُ نَعْلَمُهُ : خداوند علمى دارد كه جُز خودش نمى داند و علمى دارد كه فرشتگان و پيامبران را از آن آگاه ساخته

، آن چه را به فرشتگان و پيامبران و رسولانش داده ، ما مى دانيم ».(1) از امام على بن الحسين نيز نقل شده است كه فرمود : « لَوْ لا اآيَةٌ فى كِتابِ اللّهِ لَحَدَّثْتُكُمْ بِما كانَ وَ ما يَكُونُ اِلى يَ_وْمِ الْقِي_امَةِ ! فَقُلْتُ لَهُ اَيَّ_ةُ اآيَ_ةٍ ؟ فَق_الَ : قَوْلُ اللّهِ : يَمْحُوا اللّهُ م_ا يَش_اءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْ_دَهُ اُمُّ الْكِت_ابِ : اگر آيه اى در قرآن مجيد نبود ، من از آن چ__ه در گ__ذشت__ه اتف__اق افت_اده و حوادث_ى ك_ه ت_ا روز قيام_ت اتفاق مى افتد ، خبر مى دادم . كسى عرض كرد : كدام آي__ه ؟ ف__رم__ود : خ_داون_د مى ف__رم__اي_د : ( يَمْح_ُوا اللّ__هُ م_ا يَش_اءُ « 39 / رع__د » ) خ_دا ه__ر چي__زى را بخ__واه_د ، مح__و مى كند و هر چيزى را بخواهد ، ث__اب__ت م__ى دارد و ل__وح محف__وظ ( اُمُّ الْكِتاب ) نزد اوست » .(2) تقسيم بندى علوم مطابق اي__ن جم__ع ب__ر اس__اس حتم__ى ب__ودن و نب__ودن آن اس__ت و در جم__ع س__اب__ق ب__ر اس__اس مق_دار معلومات است .

_ راه ديگر اين كه خداوند بالفعل از همه اسرار غيب آگاه است ، ولى انبياء و اولياء ممكن است بالفعل بسيارى از اسرار غيب را ندانند ، اما هنگامى كه اراده كنند ، خداوند به آن ها تعليم مى دهد و البته اين اراده نيز با اذن و رضاى خدا انجام مى گيرد. بنابراين جمع ، آيات و رواياتى كه مى گويد: آن ها نمى دانند، اشاره به امكان دانستن آن است. اين درست به آن مى ماند كه كسى نامه اى را به انسان بدهد كه به ديگرى برساند ، در اين جا مى توان گفت : او از محتواى نامه

1- « بحار الانوار »

، جلد 26 ، صفحه 160 ، حديث 5 .

2- « نور الثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 512 ، حديث 160 .

(264) پيامبر شناسى

اطلاعى ندارد و در عين حال مى تواند نامه را باز كند و باخبر شود ، گاه صاحب نامه اجازه مطالعه را به او داده ، در اين صورت مى توان او را از يك نظر عال_م به محتواى نامه دانست و گاه به او اجازه نداده است. شاهد اين جمع رواياتى است در كتاب كافى در بابى تحت عنوان « اِنَّ الاَْئِمَّةَ اِذا ش_اءوُا اَنْ يَعْلَم_ُوا عُلِّم_ُوا ( امامان هرگاه بخواهند چيزى را بدانند ، به آن ها تعليم داده مى شود ) ، از جمله در حديثى از امام صادق نقل شده است : « اِذا اَرادَ الاِْم_امُ اَنْ يَعْلَمَ شَيْئا اَعْلَمَهُ اللّهُ بِذلِكَ : هنگامى كه امام اراده مى كند چيزى را بداند ، خدا به او تعليم مى دهد » .(1) اين وجه جمع بسيارى از مشكلات در زمينه علم پيامبر صلى الله عليه و آله و امام را حل مى كند، از جمله اين كه ؛ چگونه آن ها آب يا غذايى را كه مثلاً مسموم بود ، مى خوردند در حالى كه جايز نيست انسان به كارى كه موجب خطر براى اوست، اقدام كند، بايد گفت: دراين گونه موارد پيامبر صلى الله عليه و آله يا امام اجازه نداشته اند كه اراده كنند تا اسرار غيب بر آن ها آشكار گردد . همچنين گاه مصلحت ايجاب مى كند پيامبر صلى الله عليه و آله يا امام مطلبى را نداند ، يا آزمايشى براى او صورت گيرد كه موجب تكامل او گردد ، همان گونه كه در داستان « ليلة المَبيت » آمده است كه على در بستر پيغمبر صلى الله عليه و آله خوابيد ، در حالى كه از

خود آن حضرت نقل شده است كه نمى دانست صبحگاهان كه مشركان قريش به آن بستر حمله مى كنند، شهيد خواهدشد يا جان به سلامت مى برد؟ دراين جا مصلحت اين است كه امام ازسرانجام اين كار آگاه نگردد تا آزمون الهى تحقق يابد

1- « اص__ول ك__افى » ، ب_اب اِنَّ الائم__ة اذا شاءوا اَنْ يَعْلموا عُلِّموا ، حديث 3 .

علم غيب خدا و پيامبر و امامان معصوم (265)

و اگر امام مى دانست كه در بستر پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوابد و صبح سالم برمى خيزد ، چندان افتخارى محسوب نمى شد و آن چه در آيات قرآن و روايات در اهميت اين ايثارگرى وارد شده است ، چندان موجه به نظر نمى رسيد. آرى مسأله عل__م ارادى ، پ__اسخى است ب__راى تمام اين اشكالات .

_ راه جمع ديگرى نيز براى روايات مختلف در علم غيب وجود دارد ( هرچند اين راه فقط در مورد قسمتى از اين روايات صادق است ) و آن اين كه مخاطبين در اين روايات مختلف بودند ، آن ها كه استعداد و آمادگى پذيرش مسأله علم غيب را درباره امامان داشتند ، حق مطلب به آن ها گفته مى شد ، ولى در برابر افراد مخالف يا ضعيف و كم استعداد سخن به اندازه فهم شنونده مطرح مى گشت . مثلاً در حديثى مى خوانيم كه « ابوبصير » و چند تن از ياران بزرگ امام صادق در مجلسى بودند ، امام غضبناك وارد مجلس شد ، هنگامى كه نشست ، در حضور جمع فرمود : «عجيب است كه عده اى گمان مى كنند ما علم غيب داريم ، هيچ كس جز خداوندمتعال از غيب آگاه نيست ، من الآن مى خواستم كنيزم را تأديب كنم ، از دست من گريخت ، ندانستم در كدام يك

از اتاق هاى خانه است » .(1) راوى حديث مى گويد: وقتى كه امام ازمجلس برخاست ، من و بعضى ديگر از ياران حضرت وارد اندرون منزل شديم و گفتيم : « فدايت شويم ، شما درباره كنيزتان چنين گفتى ، در حالى كه ما مى دانيم شما علوم زيادى داريد و ما نامى از علم غيب

1- « اصول كافى » ، جلد 1 ، باب نادر فيه ذكر الغيب ، حديث 3 .

(266) پيامبر شناسى

نمى بريم ». امام سپس شرحى در اين زمينه داد كه مفهومش آگاهى او بر اسرار غيب بود. واض_ح اس_ت كه در آن مجل_س اف__رادى ب__وده ان__د ك__ه آم__ادگ__ى و استع__داد لازم ب__راى درك اي__ن مع__انى و مع__رفت مق_ام ام_ام نداشتند .

_ مى دانيم دايره مأموريت آن ها محدود به مكان و زمان خاصى نبوده ، بلكه رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله و امامت امامان عليهم السلام جهانى و جاودانى است ، چگونه ممكن است كسى چنين مأموريت گسترده اى داشته باشد ، در حالى كه هيچ گونه آگاهى جز بر زمان و محيط محدود خود نداشته باشد ؟ آيا كسى را كه مثلاً مأمور امارت و استاندارى بخش عظيمى از كشورى مى كنند ، مى تواند از آن منطقه آگاهى نداشته باشد و در عين حال مأموريت خود را به خوبى انجام دهد؟ به تعبير ديگر پيامبر صلى الله عليه و آله و ام_ام در م_دت حيات خود بايد آن چنان احكام الهى را بيان و اجرا كند كه جوابگوى نيازمندى هاى همه انسان ها در هر زمان و مكان باش_د و اي_ن ممكن نيست مگر اين كه لااقل بخشى از اسرار غيب را بداند .

_ سه آيه در قرآن مجيد است كه اگر آن ها را در كنار هم بچينيم ، مسأله علم

غيب پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان عليهم السلام از آن روشن مى شود ، نخست اين كه قرآن در مورد كسى كه تخت ملكه سب_ا را در يك چشم بر هم زدن نزد « سليم_ان » آورد ، ( يعنى آصف بن برخي_ا ) مى گويد : « قالَ الَّذى عِنْدَهُ عِلْ_مٌ مِنَ الْكِت_ابِ اَنَا اتيكَ بِهِ قَبْ_لَ اَنْ يَرْتَ_دَّ اِلَيْ_كَ طَرْفُكَ فَلَمّا رَاآهُ مُسْتَقِرّا عِنْ_دَهُ ق_الَ ه_ذا مِنْ فَضْ_لِ رَبّى : كسى كه دانشى از كتاب داشت ، گفت : من آن را پيش از آن كه چشم بر هم زنى نزد تو خواه__م آورد ، هنگامى ك__ه ( سليمان ) آن را نزد خ__ود مستق_ر ديد ، گف__ت : اين از فضل پروردگار من است »

علم غيب خدا و پيامبر و امامان معصوم (267)

( 40 / نمل ). در آيه ديگر مى خوانيم : « قُلْ كَفى بِاللّهِ شَهي_دا بَيْنى وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْ_دَهُ عِلْ_مُ الْكِت_ابِ : بگو كاف_ى اس_ت ب_راى گ_واه ميان من و شما ، خداوند و كسى كه علم كتاب نزد اوست » ( 43 / رع_د ). از سوى ديگر در احاديث متعددى كه در كتب اهل سنت و شيعه نقل شده ، چنين مى خوانيم كه « ابوسعيد خدرى » مى گويد: از رسول خدا صلى الله عليه و آله معنى « اَلَّذى عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتاب » را سؤال كردم،ايشان فرمود:«او وصى برادرم سليمان بن داوود بود»،گفتم: «وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتاب » كيست ؟ فرمود : « ذاكَ اَخى عَلِىّ بْن اَبيطالِب : او برادرم "علىّ بن ابيطالب" است » .(1) با توجه به اين كه « عِلْ_مٌ مِنَ الْكِت_اب » كه در مورد « آصف » آمده ، « علم جزئى » را مى گويد و « عِلْ_مُ

الْكِت_اب » كه درباره على آمده ، « علم كلّى » را مى گويد . تفاوت ميان مقام علمى آصف و على روشن مى گردد. ازسوى سوم درآيه 89 سوره نحل مى خوانيم: « وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْيانا لِكُلِّ شَىْ ءٍ:ما قرآن را بر تو نازل ك_ردي_م ك_ه بي_انگ_ر هر چي_زى است ». روشن است كسى كه عالم به اسرار چنين كت__اب__ى ب__اش__د ، ب__اي__د اس__رار غي__ب را ب__دان__د و اي__ن دليل_ى اس_ت آشك_ار بر اي__ن ك__ه ممك__ن اس__ت انس__انى از اولي__اء اللّه از اس__رار غي__ب به ف__رم__ان خدا آگاه گ__ردد. بايد توجه داشت كه اين استدلال هاى هفتگانه منافاتى با هم ندارند و همه آن ها مى تواند صادق باشد .

1- « احقاق الحق » ، جلد 3 ، صفحه 280 _ 281 .

(268) پيامبر شناسى

سؤالات درس دوازدهم

1 _ منظور از «راسِخُونَ فِى الْعِلْم» در آيه 7 سوره آل عمران (كه در خصوص آيات محكم و متشابه قرآن توضيح داده) چيست؟

2 _ مه___م ت__ري__ن ع__ام__ل پي__روزى پي__امب__ر اك___رم صلى الله عليه و آله چه بود؟

3 _ درباره علم غيب خدا و پيامبر و امامان معصوم عليهم السلام توضيح دهيد.

علم غيب خدا و پيامبر و امامان معصوم (269)

از امام صادق مى خوانيم : « اِنَّ مِنْ رَوْحِ اللّهِ تَعالى ثَلاثَةٌ : اَلتَّهَجُّدُ بِاللَّيْلِ وَ اِفْطارُ الصّائِمِ وَ لِقاءُ الاِْخْوانِ : سه چيز از عنايات مخصوص الهى است : عبادت شبانه ( نماز شب ) و افطار دادن به روزه داران و ملاقات برادران مسلمان » .(1) و در حديث ديگرى از همان حضرت مى خوانيم كه در تفسير آيه « اِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ (كارهاى نيك، اثر كارهاى بد را از بين مى برد)فرمود : « صَلاةُ اللَّيْلِ تُذْهِبُ بِذُنُوبِ النَّهارِ : نماز شب، گناهان روز را از بين مى برد ».

2 _ در آيه موردبحث پيامبر صلى الله عليه و آله را دلدارى داده ، مى افزايد : « ما تو را به انجام هر كار خيرى توفيق مى دهيم و كارها

1 - « بح______ار الان_______وار » ، جل_____د 87 ، صفح_______ه 143 .

(270) پيامبر شناسى

را بر تو آسان مى سازيم » . و به تعبير ديگر هدف بيان اين حقيقت است كه در راهى كه تو در پيش دارى ، مشكلات و سختى ها فراوان است، هم در راه گرفتن وحى و حفظ آن و هم در تبليغ رسالت و اداى آن و هم در انجام كارهاى خير و عمل به آن ، ما در تمام اين امور به تو يارى مى دهيم و مشكلات را بر تو آسان مى سازيم.

3 _ در حديثى آمده كه پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد : من از پروردگارم تقاضايى كردم و دوست مى داشتم اين تقاضا را نمى كردم ، عرض كردم: « خداوندا پيامبران قبل از من بعضى را جريان باد در اختيارشان قراردادى و بعضى مردگان را زنده مى كردند » ، خداوند به من فرمود : « آيا تو يتيم نبودى پناهت دادم »

؟ گفتم : « آرى » ، فرمود : « آيا گمشده نبودى هدايتت كردم»؟ عرض كردم: «آرى». فرمود: «آيا سينه تورا گشاده و پشتت را سبكبار نكردم » ؟ عرض كردم : « آرى اى پ__روردگ__ار » . (1) اين نشان مى دهد كه "نعمت « ش_رح صدر » ماف__وق معج__زات انبياء است".

4 _ اصولاً تكميل مقام رهبرى ، آن هم يك رهبرى جهانى و همگانى ، آن هم در تمام زمينه هاى مادى و معنوى ، نياز به آگاهى بر بسيارى از مسائل دارد كه از ساير مردم پوشيده است ، نه تنها آگاهى از احكام و قوانين الهى ، بلكه آگاهى بر اسرار جهان هستى و ساختمان بشر و قسمتى از حوادث آينده و گذشته ، اين بخش از علم غيب را خداونددر اختيار ف__رست__ادگ__ان و نم__اين__دگ_انش مى گ__ذارد و اگر نگ__ذارد رهبرى آن ها تكميل نخواهد شد.

1- « مجمع البيان » ، جلد 10 ، صفحه 508 .

درس سيزدهم (271)

5 _ يك رهبر مهربان و دلسوز و در عين حال پخته و دانا ، بايد همه چيز را بفهمد ولى بايد بسيارى از آن ها را به روى خود نياورد تا آن ها كه شايسته تربيتند ، تربيت شوند و از مكتب او فرار نكنند و اسرار مردم از پرده برون نيفتد.

مت____ن اصل____ى

بيف__________زا و ق_________رآن را ب______ا دق_________ت و ت________أم_____ل بخ___________وان !(1)

« مُ_زَّمِّ_ل » در اصل « مُتَزَمِّل » بوده ، از ماده « تَزَمُّ_ل » به معنى پيچيدن پارچه اى بر خويش است و « زَمي_ل » كه به معنى همرديف ( كسى كه همراه انسان بر مركبى سوار مى ش_ود ) و سپ_س به معنى رفيق آمده ، به خاطر اين است كه ارتباط و پيوند نزديكى دارد. همان گونه كه از لحن آغاز اين سوره برمى آيد ، دعوتى است آسمانى از پيامبر صلى الله عليه و آله براى استقامت و آمادگى جهت پذيرش يك وظيفه بزرگ و سنگين ، كه بدون خودسازى قبلى انجام آن ممكن نيست. جالب اين كه مخاطب دراين آيات، پيامبر صلى الله عليه و آله است ولى نه به عنوان «يا اَيُّهَاالرَّسُول» و « يا اَيُّهَاالنَّبِىّ » بلكه به عنوان « يا اَيُّهَ_ا الْمُ_زَّمِّ_ل » ، اشاره به اين كه دوران «جامه به خود پيچيدن» و درگوشه انزوا نشستن نيست، بلكه دوران قيام و خودسازى و آمادگى براى انج__ام رسالت__ى عظيم است. و انتخاب شب براى اين كار به خاطر اين است كه اولاً چشم و گوش دشمنان در خواب است و ثانيا كارهاى زندگى تعطيل مى باشد و به همين دليل انسان آمادگى بيشترى براى انديش_ه و تفكر و تربيت نفس دارد. همچني_ن انتخاب « قرآن » به عنوان متن اصلى اين برنامه ، به خاطر آن است كه تمام درس هاى لازم را در اين زمينه درب_ردارد و بهتري_ن وسيله تقويت ايمان و استقامت است و تقوا و پرورش نفوس است. تعبير به « ترتيل » كه در اصل به معنى تنظيم و ترتيب موزون است ، در اين جا به معنى خواندن آيات قرآن با تأنى

و نظم لازم ،

1- 4 / مزّمّل .

پيامبر و نماز شب (273)

اداء صحيح حروف ، تبيين كلمات ، دقت و تأمّل در مفاهيم آيات و انديشه در نتايج آن است. بديهى است چنين قرآن خواندنى مى تواند به سرعت به انسان رشد و نمو معنوى ، شهامت اخلاقى ، تقوا و پرهيزگارى ببخشد. تعبير به « قيام » در جمله « قُمِ اللَّيْل » به معنى برخاستن در مقابل خوابيدن است، نه فقط روى پاايستادن . و اما تعبيرات مختلفى كه درباره مقدار « شب زنده دارى » در اين آيات آمده ، درحقيقت براى بيان « تخيير » است و در واقع پيامبر صلى الله عليه و آله را مخيّر مى كند كه نيم__ى از ش__ب ي__ا چي__زى كمت__ر ، يا چي__زى بيشت__ر را بي__دار بماند و تلاوت قرآن كند در مرحله اول « تمام شب » را ج__ز مق__دار كمى ذك__ر مى كن__د و بع__د تخفي__ف داده و آن را ب__ه نيم__ى از ش__ب مى رس__ان__د و سپس كمتر از نيم .

طبرسى » در « مجمع البيان » نيز آورده ، در ظاهر آيات اين سوره چيزى كه دليل بر « نسخ » باشد ، به چشم نمى خورد و بهتر آن است كه گفته شود اين قيام و عبادت ، مستحب و سنت مؤكد بوده و هرگز جنبه وجوب نداشته است ، جُز در مورد شخص پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله

(274) پيامبر شناسى

كه طبق بعضى از آيات ديگر قرآن نماز شب بر او واجب بوده است و مانعى ندارد كه اين مسأله براى پيامبر صلى الله عليه و آله واجب باشد و بر مسلمين مستحب ، از اين گذشته آن چه در آيات فوق آمده ، منحصر به « نماز شب » نيست ، چراكه نماز شب نيمى از شب يا دو ثلث از شب و يا حتى يك ثلث از شب را اشغال نمى كند ، آن چه در آيه مطرح است ، قيام براى ترتيل قرآن است. بنابراين در اوايل كار اين حكم به صورت مستحب مؤكدى بوده و بعد تخفيف داده شده است و با توجه به اين كه در آغاز هر كار مخصوصا در اوايل يك انقلاب بزرگ هميشه توان و نيروى بيشترى لازم است، جاى تعجب نيست كه يك چنين دستور فوق العاده به پيامبر صلى الله عليه و آله و مسلمانان داده شده باشد ، كه قسمت زيادى از شب را بيدار بمانند و به محتواى اين برنامه جديد و تعليمات انقلابى آن آشنا گردند و علاوه بر آگاهى ، خود را براى پياده كردن آن از نظر روحيه بسازند .

و مخصوصا در سحرگاهان و نزديك طلوع فجر، اثر فوق العاده اى در صفاى روح و تهذيب نفوس و تربيت معنوى انسان و پاكى قلب و بيدارى دل و تقويت ايمان و اراده و تحكيم پايه هاى تقوا در دل و جان انسان دارد ، كه حت_ى با يك مرتبه آزمايش انسان آن را به روشنى در خود احساس مى كند. و به همين دليل علاوه بر آيات قرآن، در روايات اسلامى نيز تأكيد فراوانى روى آن شده است. از جمله در حديثى از امام صادق مى خوانيم :

فضيلت نماز شب (275)

« اِنَّ مِنْ رَوْحِ اللّهِ تَعالى ثَلاثَةٌ : اَلتَّهَجُّدُ بِاللَّيْلِ وَ اِفْطارُ الصّائِمِ وَ لِقاءُ الاِْخْوانِ : سه چيز از عنايات مخصوص الهى است : عبادت شبانه ( نماز شب ) و افطار دادن به روزه داران و ملاقات برادران مسلمان » .(1) و در حديث ديگرى از همان حضرت مى خوانيم كه در تفسير آيه « اِنَّ الْحَسَناتِ يُ__ذْهِبْ__نَ السَّيِّئ__اتِ (ك__اره__اى ني__ك، اثر ك__اره__اى ب__د را از بين مى ب__رد) ف__رم__ود : « صَ__لاةُ اللَّيْ__لِ تُ___ذْهِ__بُ بِ__ذُنُ__وبِ النَّه___ارِ : نم__از ش_ب، گن__اه__ان روز را از بي__ن مى ب__رد ».(2)

و پشت سر هم بخوان و نه مانند دانه هاى شن آن را پراكنده ساز ، لكن چنان بخوان كه دل هاى سنگين را با آن بكوبى و بيدار كنى ، هرگز هدف شما اين نباشدكه حتما به آخر سوره برسيد (مهم آن است كه محتواى آيات را درك كنيد)».(3) در حديث ديگرى ازامام صادق در تفسير « ترتيل » مى خوانيم : « اِذا مَرَرْتَ بِاآيَةٍ فيها ذِكْرُ الْجَنَّ_ةِ فَاسْأَلِ اللّهَ الْجَنَّةَ ، وَ اِذا مَرَرْتَ بِاآيَةٍ فيها ذِكْرُ النّارِ فَتُعَوِّذْ بِاللّهِ

1 و 2- « بحار الانوار » ، جل_د 87 ، صفحه 143 .

1- « مجمع البيان » ، جلد 10 ، صفحه 378 .

(276) پيامبر شناسى

مِنَ النّارِ : وقتى از كنار آيه اى مى گذرى كه در آن نامى از بهشت است ، توقف كن و از خدا بهشت را بطلب (و خودرا براى آن بساز) و هنگامى كه از آيه اى مى گذرى كه در آن نام دوزخ است ، از آن به خدا پناه ببر ( و خويشتن را از آن دوربدار ) » .(1) آن امام در روايت ديگرى در تفسير « ترتيل » فرموده : « هُ_وَ اَنْ تَتَمَكَّثَ فيهِ وَ تُحَسِّ_نَ بِهِ صَوْتَكَ : ترتيل آن است كه در آيات مكث كنى و با صداى خوب آن را بخوانى » . (2) و نيز در حديث ديگرى از همان حضرت چنين نقل شده است : « اِنَّ الْقُرْاآنَ لا يُقْرَأْ هَ_ذْرَمَةً وَ لكِنْ يُرَتَّلُ تَرْتيلاً ، اِذا مَرَرْتَ بِاآيَةٍ فيها ذِكْرُ النّارِ وَقَفْتَ عِنْدَها وَ تَعَوَّذْتَ بِاللّهِ مِنَ النّارِ : قرآن را سريع و تند نبايد خواند ، بلكه با ترتيل خوانده شود ، هرگاه از آيه اى مى گذرى كه در آن سخنى از دوزخ است ،

مى ايستى و از آتش دوزخ به خدا پناه مى برى » .(3) و بالاخره در حالات پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده كه ايشان آيات را از يكديگر جدا مى كرد و صداى خود را مى كشيد .(4) اين روايت و روايات ديگرى كه به همين معنى نقل شده ، همگى گواه بر اين حقيقت است كه نبايد آيات قرآن را به عنوان الفاظى خالى از محتوا و پيام تلاوت كرد ، بلكه بايد به تمام امورى كه تأثير آن را در خواننده و شنونده عميق مى سازد ، توج_ه داش_ت و فراموش نكرد كه اين پيام الهى است و هدف تحقق بخشيدن به محتواى آن است. ولى متأسفانه امروز بسيارى از مسلمانان از اين واقعيت فاصله گرفته و از آن قرآن تنها به الفاظى اكتفا نموده اند و همّشان فقط ختم سوره و ختم قرآن است ، بى آن كه بدانند اين آيات براى چه نازل شده؟ و چه پيامى را ابلاغ مى كند؟ درست است كه الفاظ قرآن نيز محترم و خواندن آن داراى فضيلت است ، ولى نبايد فراموش كرد كه اين الفاظ و تلاوت ، مقدمه بيان محتواست.

1 و 2 _ « مجمع البيان » ، جلد 10 ، صفحه 378 .

1- « نور الثقلين » ، جلد 5 ، صفحه 447 .

2- « مجم__ع البي___ان » ، ذيل آيات مورد بحث .

معنى ترتيل چيست (277)

تعبير ديگر هدف بيان اين حقيقت است كه در راهى كه تو در پيش دارى ، مشكلات و سختى ها فراوان است، هم در راه گرفتن وحى و حفظ آن و هم در تبليغ رسالت و اداى آن و هم در انجام كارهاى خير و عمل به آن ، ما در تمام اين امور به تو يارى مى دهيم و مشكلات را بر تو آسان مى سازيم. اين جمله ممكن است اشاره به محتواى دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله و تكاليف و برنامه هاى الهى نيز باشد يعنى محتواى آن آسان و شريعت او شريعت سمحه سهله است و تكاليف شاقّ و كمرشكن در آيين الهى وجود ندارد. زندگى خود پيامبر صلى الله عليه و آله هم نمونه كامل تعليم اين حقيقت بود . او در هيچ چيز ، اعم از لباس و خوراك و مركب و وسايل زندگى سخت گير نبود، هر غذاى مناسبى را

1- 8 / اعلى .

(278) پيامبر شناسى

تناول مى فرمود، هرگونه لباسى را كه زنندگى نداشت، مى پوشيد، گاه در بستر مى آرمي_د و گاه روى فرش و گاه حتى روى شن هاى بيابان و از هرگونه تعلق و تقيّدى آزادبود.

دشمنان و مخالفان . اصولاً هيچ رهبر بزرگى نمى تواند بدون شرح صدر به مبارزه با مشكلات رود و آن كس كه رسالتش از همه عظيم تر است ( مانند پيامبر اكرم ) شرح صدر او بايد از همه بيشتر باشد ، ط__وف__ان ه__ا آرامش اقي__ان__وس روح او را ب_ر ه_م نزند، مشكلات اورا به زانو درنياورد، كارشكنى هاى دشمنان مأيوسش نسازد ، سؤالات از مسايل پيچيده او را در تنگن__ا ق__رار ن_ده__د و اي_ن عظيم ترين هديه الهى به رسول اللّه بود .

1- 1 / انشراح .

شرح صدر بزرگترين هديه خدا به پيامبر (279)

درباره خويش و ديگران است. بنابراين جمله قبل گواه روشنى است بر اين كه هدف نفى مالكيت سود و زيان يا نفى علم غيب به طور مطلق نيست بلكه هدف نفى استقلال مى باشد و به تعبير ديگر پيامبر صلى الله عليه و آله از خودش چيزى نمى داند بلكه آن چه خدا از غيب و اسرار نهان در اختيارش گذارده است مى داند ، همان گونه كه در آيه 26 و 27 از سوره جن مى خوانيم : «عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِه اَحَدا اِلاّ مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ : خداوند از تمام امور پنهانى آگاه است و هيچ كس را از علم غيب خود آگاه نمى سازد مگر رسولانى كه مورد رضايت او هستند » . اصولاً تكميل مقام رهبرى ، آن هم يك رهبرى جهانى و همگانى ، آن هم در تمام زمينه هاى مادى و معنوى ، نياز به آگاهى بر بسيارى از مسائل دارد كه از ساير مردم پوشيده است ، نه تنها آگاهى از احكام و قوانين الهى ، بلكه آگاهى بر اسرار جهان هستى و ساختمان بشر و قسمتى از حوادث آينده و گذشته ، اين بخش از علم غيب را خداوند در اختيار فرستادگان و نمايندگانش مى گذارد و اگر نگذارد رهبرى آن ها تكميل نخواهد شد. و به تعبير ديگر : اقدامات و سخنان و گفته هاى آن ها رنگ زمان و مكان خودشان را پيدا خواهد كرد و محدود به شرايط يك عصر و يك محيط مى شود ، اما هنگامى كه از اين بخش از اسرار غيب آگاه باشند ، برنامه ها را آن چنان پياده مى كنند كه براى آيندگان و كسانى كه در شرايط و مقتضيات ديگر به وجود خواهند آمد نيز مفيد و كافى خواهد بود

.

آيا پيامبر از غيب آگاهى نداشت ؟ (281)

آبروى شما را حفظ كرده و شخصيتتان را خرد نمى كند ، عواطف شما را جريحه دار نمى سازد و براى حفظ محبت و اتحاد و وحدت شما از اين طريق كوشش مى كند ، در حالى كه اگر او فورا پرده ها را بالا مى زد و دروغگويان را رسوا مى كرد ، دردسر فراوانى براى شما فراهم مى آمد ، علاوه بر اين كه آبروى عده اى به سرعت از بين مى رفت ، راه بازگشت و توبه نيز بر آن ها بسته مى شد و افراد آلوده اى كه قابل هدايت بودند ، درصف بدكاران جاى مى گرفتند و از اطراف پيامبر صلى الله عليه و آله دور مى شدند. يك رهبر مهربان و دلسوز و در عين حال پخته و دانا ، بايد همه چيز را بفهمد ولى بايد بسيارى از آن ها را به روى خود نياورد تا آن ها كه شايسته تربيتند ، تربيت شوند و از مكتب او فرار نكنند و اسرار مردم از پرده برون نيفتد. سپس براى اين كه عيبجويان از اين سخن سوء استفاده نكنند و آن را دستاويز قرار ندهند ، چنين اضافه مى كند : « يُؤْمِنُ بِاللّ_هِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنينَ ». يعنى درواقع پيامبر صلى الله عليه و آله دو گونه برنامه دارد ؛ يكى برنامه حفظ ظاهر و جلوگيرى از پرده درى ، و ديگرى در مرحله عمل ، در مرحله اول به سخنان همه گوش فرامى دهد و ظاهرا انكار نمى كند ولى در مقام عمل تنها توجه او به فرمان هاى خدا و پيشنهادها و سخنان مؤمنان راستين است و يك رهبر واقع بين بايد چنين باشد و تأمين منافع جامعه جز از اي_ن راه ممكن نيست، لذا بلافاصله مى فرمايد : « وَ رَحْمَةٌ لِلَّذينَ امَنُوا مِنْكُمْ » ( او رحمت براى مؤمنان

شما است ) ممكن است در اين جا سؤال شود كه در پاره اى از آيات قرآن مى خوانيم پيامبر صلى الله عليه و آله «رَحْمَةً لِلْعالَمينَ» است (107/انبياء). ولى آيه موردبحث مى گويد: « رحمت براى مؤمنان است » ، آيا آن "عموميت" با اين "تخصيص" سازگار است؟ اما با توجه به يك نكته ، پاسخ اين سؤال روشن

رحمت پيامبر اسلام (283)

مى شود و آن اين كه ؛ رحمت ، درجات و مراتب دارد كه يكى از مراتب آن ، « قابليت و استعداد » است و مرتبه ديگر ، « فضيلت ». مثلاً باران ، رحمت الهى است يعنى اين قابليت و شايستگى در تمام قطرات آن وجود دارد كه منشأ خير و بركت و نموّ و حيات باشد، ولى مسلما ظهور و بروز آثار اين رحمت تنها در سرزمين هاى آماده و مستعد است ، بنابراين هم مى توانيم بگوييم تمام قطره هاى باران ، « رحمت » است ، و هم صحيح است گفته شود اين قطرات در سرزمين هاى مستعد و آماده، مايه « رحمت » است ، جمله اول اشاره به مرحله " اقتضاء و قابليت" است و جمله دوم اشاره به مرحله "وجود و فعليت" . در مورد پيامبر صلى الله عليه و آله او بالقوّه براى همه جهانيان مايه رحمت است ولى بالفعل مخصوص مؤمنان مى باشد. تنها چيزى كه در اين جا باقى مى ماند ، اين است كه نبايد آن ها كه پيامبر صلى الله عليه و آله را با اين سخنان خود ناراحت مى كنند و از او عيبجويى مى نمايند ، تصور كنند كه بدون مجازات خواهند ماند ، درست است كه پيامبر صلى الله عليه و آله در برابر آن ها وظيفه اى دارد كه با بزرگوارى و وسعت روح خود با آنان روبرو شود و از رسوا ساختنشان خوددارى كند، ولى

مفهوم اين سخن چنين نيست كه آن ها در اين اعمال خود بدون كيفر خواهند ماند، لذا در پايان آيه مى فرمايد: « آن ه__ا ك__ه رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله را آزار مى رس__انن__د، ع__ذابى دردناك دارند » ( وَ الَّذينَ يُؤْذوُنَ رَسُولَ اللّهِ لَهُمْ عَذابٌ اَليمٌ ).

(284) پيامبر شناسى

سؤالات درس سيزدهم

1 _ تفسير آيه شريفه « يا اَيُّهَ_ا الْمُ_زَّمِّ_ل » را بنويسيد.

2 _ منظور از آيات «قُمِ اللَّيْلَ اِلاّ قَليلاً. نِصْفَهُ اَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَليلاً. اَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرآنَ تَرْتيلاً (3 و 4 و 5 / مزّمِّل) چيست؟

3 _ خ_____داون___د در آي_____ه «وَ نُيَسِّ____رُكَ لِلْيُسْ__رى» (8 / اَعْل__ى) چگ__ونه پي__امب__ر صلى الله عليه و آله را دل___دارى م__ى ده______د ؟

4 _ درباره ش_رح ص___در پي_امب__ر اعظ___م صلى الله عليه و آله ب__ا استف__اده از آي__ه ش__ريف___ه «اَلَمْ نَشْ_رَحْ لَ__كَ صَدْرَكَ» توضيح دهيد.

رحمت پيامبر اسلام (285)

نفى شده است و اين به خاطر آن است كه انسان در كارهاى خ__ود ، قدرت و نيرويى از خويش ندارد بلكه همه قدرت ها از ناحيه خدا است .

4 _ آن هايى كه آيات نفى قدرت مستقل انسانها را دستاويز براى نفى هر گونه توسل جستن به پيامبران و امامان قرارداده اند و آن را يك نوع شرك پنداشته اند ، اشتباهشان از اين جا سرچشمه گرفته كه تصور كرده اند توسل به پيامبر و امام مفهومش آن است كه او را در برابر خداوند مستقل بدانيم و مالك سود و زيان . اما اگر كسى با اين عقيده كه پيامبر و امام از خود چيزى ندارند و هر چه بخواهند از خدا مى خواهند ، به آنان توسل جويد ، يا از آن ها شفاعتى بخواهد عين توحيد و عين اخلاص است.

(286) پيامبر شناسى

5 _ مسلمانان هرگز نبايد در انتظار موازنه ظاهرى قوا با دشمن بنشينند بلكه گاهى با دو برابر جمعيت خود و گاهى حتّى با ده برابر بايد به مقابله برخيزند و به عذر كمبود نفرات از برابر دشمن فرار نكنند و جالب اين كه در بيشتر ميدان هاى جنگى اسلام تعادل قوا به سود دشمن به هم خورده بود و مسلمين غالبا در اقليت بوده اند، نه تنها در جنگ هايى كه در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله اتفاق افتاد ، مانند بدر و احد و احزاب و يا جنگ هايى مثل مُوته كه تعداد مسلمانان سه هزار نفر و حدّاق_لّ عددى كه از نف_رات دشمن نوشته ان_د يكصد و پنجاه هزار نفر بود، بلكه در جنگ هايى كه بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله رخ داد اين تفاوت به نحو حيرت انگيزى وجود داشت ، مثلاً «پيروزى اخير حزب اللّه بر صهيونيستها در

لبنان جديدترين مص__داق تحق__ق اي__ن وع___ده اله__ى اس__ت».

مت__ن اصل__ى

كه خداوند و رسولش آنان را به فضل ( و كرم ) خود بى نياز ساختند ، ( با اين حال ) اگر توبه كنند ، براى آن ها بهتراست و اگر روى گردانند ، خداوند آن ها را در دنيا و آخرت به مجازات دردناكى كيفر خواهد داد و در سراسر روى زمين نه ولىّ و حامى دارندونه ياورى.(1)

(288) پيامبر شناسى

اين تصميم، ممكن است كه اشاره داشته باشد به همان داستان معروف توطئه براى نابودكردن پيامبرگرامى خدا صلى الله عليه و آله در « لَيْلَةُ الْعَقِبَة » (2) و يا اشاره به تمام كارها و فعاليت هايى است كه منافقين براى به هم ريختن سازمان جامعه اسلامى و توليد فساد و نفاق و شكاف ، انجام مى دادند ، كه هرگز به هدف نهايى منتهى نشد. قابل توجه اين كه هوشيارى مسلمين در حوادث مختلف ، سبب مى شد منافقان و نقشه هاى آن ها شناخته شوند ؛ مسلمانان همواره در كمين آن ها بودند تا اگر سخنى از آن ها بشنوند ، براى پيشگيرى و اقدام لازم ، به پيامبر گزارش دهند ، اين بيدارى و اقدام به موقع و به دنبال آن نزول آيات و تصديق خداوند ، موجب رسوايى منافقان و خنثى شدن توطئه هاى آن ها مى ش_د. در جمله بعد براى اين كه زشتى و وقاحت فعاليت هاى منافقان و نمك نشناسى آن ها كاملاً آشكار شود ، اضافه مى كند : آن ها درواقع خلافى از پيامبر نديده بودند و هيچ لطمه اى از ناحيه اسلام بر آنان وارد نشده بود ، بلكه به عكس در پرتو

1- 74 / ت______وب____ه .

2- گروهى از منافقين تصميم گرفتند كه پس از مراجعت از جنگ "تبوك" ، در يكى از گردنه هاى سر راه به صورت ناشناس كمين كرده ، شتر پيامبر صلى الله عليه و آله را

رم دهند و حضرت را به قتل برسانند ، خداوند پي_امب___رش را از اي__ن نقش___ه آگ__اه س___اخ___ت و اي___ن ت__وطئ__ه خن_ث__ى شد .

روش مبارزه پيامبر با منافقين (289)

حكومت اسلام به انواع نعمت هاى مادى و معنوى رسيده بودند، بنابراين « آن ها درحقيقت انتقام نعمت هايى را م_ى كشيدند كه خداوند و پيامبر با فضل و كرم خود تا سرحد استغناء به آن ها داده بودند » ( وَ ما نَقَمُوا اِلاّ اَنْ اَغْناهُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِ_هِ). شك نيست كه بى نياز ساختن و رفع احتياجاتشان در پرتو فضل پروردگار و خدمات پيامبر ، چيزى نبود كه بخواهند انتقام آن را بگيرند ، بلكه جاى حق شناسى و سپاسگزارى داشت ، اما اين حق ناشناسان زشت سيرت ، خدمت و نعمت را با جنايت پاسخ گفتند و اين تعبير زيبا و رسايى است كه در بسيارى از گفته ها و نوشته ها به كار مى رود ، مثل اين كه به كسى كه سال ها به او خدمت كرده ايم و بعد به ما خيانت مى كند ، مى گوييم : گناه ما فقط اين بود كه به تو پناه داديم و از تو دفاع كرديم و حدّاكثر محبت را نموديم. سپس آن چنان كه سيره قرآن است ، راه بازگشت را به روى آنان گشوده ، مى گويد : « اگر آنان توبه كنند ، براى آن ها بهتر است » ( فَاِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْرا لَهُمْ ). و اين نشانه واقع بينى اسلام و اهتمام به امر تربيت و مبارزه با هرگونه سختگيرى و شدت عمل نابجا است كه حتى راه آشتى و توبه را به روى منافقانى كه توطئه براى نابودى پيامبر كردند و سخنان كفرآميز و توهين هاى زننده داشتند ، باز

گذارده ، بلكه از آن ها دعوت به توبه مى كند. اين در واقع چهره واقعى اسلام است ، ولى چه قدر بى انصافند آن كسانى كه اسلام را با چنين چهره اى ، دين فشار و خشونت معرفى كرده اند. آيا در دنياى امروز هيچ حكومتى هرچند طرفدار نهايت نرمش بوده باشد ، در برابر توطئه گرانى كه بر ضد او نقشه كشيده اند ، حاضر به چنين انعطاف و محبّتى مى باشد؟ در عين حال براى اين كه آن ها اين نرمش را دليل بر ضعف نگيرند ، به آن ها هشدار مى دهد كه « اگر به روش خود ادامه دهند و از توبه روى برگردانند ، خداوند در دنيا و آخرت آنان را به مجازات دردناكى كيفر خواهد داد » ( وَ اِنْ

(290) پيامبر شناسى

يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللّهُ عَذابا اَليما فِى الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ ). و اگر مى پندارند كسى در برابر مجازات الهى ممكن است به كمك آنان بشتابد ، سخت در اشتباهند ، زيرا « آن ها در سراسر روى زمين نه ولىّ و سرپرستى خواهند داشت و نه يار و ياورى » ( وَ ما لَهُمْ فِى الاَْرْضِ مِنْ وَلِىٍّ وَ لا نَصيرٍ ). البته مجازات هاى آن ها در آخرت روشن است، اما عذاب هاى دنياى آن ها همان رسوايى و بى آبرويى و خوارى و بدبختى و مانند آن است .

كردن يكى از حقوق مردم در برابر رهبران است حتّى اين حقّ را به دشمنان نيز بايد داد كه سؤالات خود را به طور معقول طرح كنند ، سؤال كليد حلّ مشكلات و دريچه علوم و وسيله انتقال دانش ها است . اصولاً طرح سؤالات مختلف در هر جامعه نشانه جنب و جوش افكار و بيدارى انديشه ها است و وجود اين همه سؤال در عصر پيامبر، نشانه تكان خوردن افكار مردم آن محيط در پ__رت__و ق____رآن و اس__لام اس__ت . از اي__ن ج__ا روش_ن مى ش__ود كس__انى كه با طرح سؤالات منطقى در جامعه مخالفت مى كنن__د ، ك_ارش_ان با روح تعليمات اسلام ناسازگار است .

سؤالات مختلف از شخص پيامبر (291)

دفن و فراموش مى شد .

1- 32 / آل عمران .

2- « تاريخ طبرى » ، جلد 2 ، صفحه 112 .

(292) پيامبر شناسى

ولايت و رهبرى امت اسلامى بعداز اوايمان بياورند و آن را با ولايت و رهبرى ديگران مخلوط نكنند امنيّت از آن آن ها است » .(1)

و قادريت آن ها بالغير است ، جمله « اِلاّ ما شاآءَ اللّهُ » ( مگر آن چه خدا بخواهد و در اختيار من بگذارد ) نيز گواه اين مطلب است . در بسيارى ديگر از آيات قرآن نيز مالكيت سود و زيان از غير خدا نفى شده است و به همين دليل از پرستش بت ها و هر چه غير از خدا است، نهى گرديده . در سوره فرقان آيه 3 و 4 مى خوانيم : « وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِه الِهَةً لا يَخْلُقُونَ شَيْئا وَ هُمْ يُخْلَقُونَ وَ لا يَمْلِكُونَ لاَِنْفُسِهِمْ ضَرّا وَ لا نَفْعا : آن ها جز خدا معبودهايى براى خود انتخاب كردند ، معبودهايى كه هيچ چيز را نمى آفرينند ، بلكه خودشان مخلوقند و صاحب اختيار سود و زيانى درباره خويش نيستند » ( تا چه رسد به ديگران ) . اين عقيده يك نفر مسلمان است كه هيچ كس را ذاتا خالق و رازق و مالك سود و زيان ، جز خدا نمى داند و به همين دليل اگر از ديگرى چيزى مى خواهد با توجه به اين حقيقت است كه او آن چه دارد از ناحيه خدا است . و از اين جا روشن مى شود آن هايى كه اين گونه آيات را دستاويز براى نفى هر گونه توسل جستن به پيامبران و امامان قرارداده اند و آن را يك نوع شرك پنداشته اند ، اشتباهشان از اين جا سرچشمه گرفته كه تصور كرده اند توسل به پيامبر و امام مفهومش آن است كه او را در برابر خداوند مستقل بدانيم و مالك سود و زيان . اما اگر كسى با اين عقيده كه پيامبر و امام از خود

توسل به پيامبر (295)

چيزى ندارندو هرچه بخواهندازخدا مى خواهند، به آنان توسل جويد، يا ازآن هاشفاعتى بخواهد

عين توحيد و عين اخلاص است و همسان چيزى است كه قرآن با جمله « اِلاّ ما شآءَ اللّهُ » در آيه فوق به آن اشاره كرده و همان چيزى است كه با جمله «اِلاّ بِاِذْنِه» در آيه « مَنْ ذَا الَّذى يَشْفَعُ عِنْدَهُ اِلاّ بِاِذْنِه » به آن اشاره شده است. بنابراين دو گروه درباره توسل جستن در اشتباهند ، آن ها كه براى پيامبر و امام قدرتى بالذات و دستگاهى مستقل در مقابل خدا قائلند كه اين يك نوع شرك و بت پرستى است و آن ها كه قدرت بالغير را از آن ها نفى مى كنند كه اين نيز يك نوع انحراف از مفاد صريح آيات قرآن است ، راه حق اين است كه آن ها به فرمان خدا نزداو شفاعت مى كنند و حل مشكل توسّل ج__وينده را از او مى خواهند .

اثرش سستى و ناتوانى و ضعف در مبارزه است» (فَتَفْشَلُوا). «و نتيجه اين سستى و فتور از ميان رفتن قدرت و قوّت و هيبت و عظمت شماست» (وَ تَذْهَبَ ريحُكُمْ). «ريح» به معنى باد است و اين كه مى گويد: اگر به نزاع با يكديگر ب__رخي__زي__د سست مى ش__وي__د و به دنب__ال آن ب__اد شم__ا را از ميان خواهد برد اشاره لطيفى به اين معنى است كه ق__وّت و عظم__ت و ج__ري__ان ام__ور بر وف__ق مراد و مقص__ودتان از مي__ان خواهد رفت زيرا هميشه وزش بادهاى م__واف__ق سبب حركت كشتى ها به سوى منزل مقصود بوده است و در آن زمان كه تنها نيروى محرك كشتى وزش باد بود اين مطلب فوق العادّه اهميت داشت. به علاوه وزش باد به پرچم ها نشانه برپا بودن پرچم كه رمز قدرت و حكومت است مى باشد و تعبير فوق كنايه اى از اين معنى است.

_ سپس دستور به استقامت در برابر دشمنان و در مقابل حوادث سخت مى دهد و مى گويد : « استقامت كنيد كه خداوند با استقامت كنندگان است » ( وَاصْبِرُوا اِنَّ اللّهَ مَعَ الصّبِرينَ ). تفاوت ميان ثبات قدم ( دستور اول ) و استقامت و صبر ( دستور پنجم ) از اين نظر است كه ثبات قدم بيشتر جنبه جسمانى و ظاهرى دارد ، در حالى كه استقامت و صبر بيشت__ر جنب__ه هاى روان_ى و باطنى را شامل مى شود .

«اقتدار ملى و جهانى مسلمين در سايه وحدت و ايمان» به خدا و رسول است (297)

به شما تخفيف داد و دانست كه در شما ضعفى وجود دارد بنابراين هرگاه يك صد نفر بااستقامت از شماباشند بر دويست نفر پيروز مى شوند واگر يك هزارنفرباشند بر دو هزارنفر به فرمان خدا غلبه خواهند كرد و خدا با صابران است.(1)

همان طور كه مشاهده كرديم آيه نخست ، به مسلمانان دستور مى دهد كه حتّى اگر لشكر دشمن ده برابر آن ها باشد از مقابله با آن ها سرباز نزنند ، در حالى كه در آيه دوم نسبت را به دو برابر تنزل داده است. اين اختلاف ظاهرى سبب شده كه بعضى حكم آيه اوّل را به وسيله آيه دوم منسوخ بدانند و يا آيه اوّل را بر يك حكم مستحب و آيه دوم را بر يك حكم واجب حمل كنند ، يعنى اگر تعداد دشمنان حدّاكثر دو برابر تعداد مسلمانان باشد وظيفه دارند از ميدان جهاد عقب نشينى نكنند ، امّا اگر بيش از دو برابر باشد تا ده برابر مى توانند از جهاد خوددارى كنند ، امّا بهتر آن است كه باز هم دست از جهاد برندارند. ولى جمعى از مفسران را عقيده بر اين است كه اختلاف ظاهرى كه بين دو آيه ديده مى شود

1- 66 / انف_________ال .

(298) پيامبر شناسى

نه دليل بر نسخ است و نه دليل بر استحباب، بلكه هريك ازاين دو حكم مورد معينى دارد : به هنگامى كه مسلمانان گرفتار ضعف و سستى شوند و در ميان آن ها افراد تازه كار و ناآزموده و ساخته نشده ، بوده باشند مقياس سنجش همان نسبت دو برابر است ، ولى به هنگامى كه افراد ساخته شده و ورزيده و قوىّ الايمان همانند بسيارى از رزمندگان بدر بوده باشند اين نسبت

تا ده برابر ترقّى مى كند. بنابراين دو حكم مذكور در دو آيه ، مربوط به دو گروه مختلف و در شرايط متفاوت است و به اين ترتيب نسخى در اين جا وجود ندارد و اگر مى بينيم در بعضى از روايات تعبير به نسخ شده است بايد توجّه داشته باشيم نسخ در لسان روايات مفهوم وسيعى دارد كه « تخصيص » را هم ش__امل مى ش__ود .

دو آيه فوق اين حكم مسلّم را دربردارد كه مسلمانان هرگز نبايد در انتظار موازنه ظاهرى قوا با دشمن بنشينند بلكه گاهى با دو برابر جمعيت خود و گاهى حتّى با ده برابر بايد به مقابله برخيزند و به عذر كمبود نفرات از برابر دشمن فرار نكنند و جالب اين كه در بيشتر ميدان هاى جنگى اسلام تعادل قوا به سود دشمن به هم خورده بود و مسلمين غالبا در اقليت بوده اند، نه تنها در جنگ هايى كه درزمان پيامبر صلى الله عليه و آله اتفاق افتاد ، مانند بدر و احد و احزاب و يا جنگ هايى مثل مُوته كه تعداد مسلمانان سه هزار نفر و حدّاقلّ عددى كه از نفرات دشمن نوشته انديكصدوپنجاه هزار نفر بود، بلكه درجنگ هايى كه بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله رخ داد اين تفاوت به نحو حيرت انگيزى وجود داشت ، مثلاً تعداد نفرات ارتش آزادى بخش اسلام را در جنگ با سپاه « ساسانى » پنجاه هزار نفر ، در حالى كه تعداد سپاهيان خسرو پرويز را پانصدهزار نفر نوشته اند. در واقعه « يَرْمُوك » كه برخورد بزرگ ارتش اسلام با سپاهيان روم بود مورخان نقل كرده اند لشكرى را

پيامبر افسانه موازنه قوا را درهم شكست (299)

كه هِرْقِل گردآورى كرد حدود دويست هزار نفر بود ، ولى ارتش اسلام از بيست و چهار هزار نفر تجاوز نمى كرد .

و عجيب تر اين كه نوشته اند تعداد نفراتى كه از دشمن در اين ميدان به خاك افتادند بالغ بر هفتاد هزار نفر مى شد. شك نيست كه موازنه و برترى قوا به ظاهر يكى از عوامل پيروزى است ، ولى چه چيز سبب مى شد كه اين تفاوت بزرگ و چشمگير به سود مسلمان ها جبران گردد؟ پاسخ اين سؤال مهم را قرآن با سه تعبير در دو آيه فوق بيان كرده است در يك جا مى گويد : « عِشْرُونَ صبِرُونَ : بيست نفر با استقامت » و « مِأْئَةٌ صابِرَةٌ : يكصد نفر بااستقامت ». يعنى روح استقامت و پايدارى كه ثمره درخت ايمان است سبب مى شد كه هر يك نفر در برابر ده نفر استقامت كنند و بر آن ها پيروز گردند. و در جاى ديگر مى گويد : « بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ » يعنى عدم آگاهى آن ها از هدفشان و آگاهى شما نسبت به هدف مقدستان ، كمبود نفرات را جبران مى كند. و در جاى ديگر تعبير « بِاِذْنِ اللّهِ » مى كند ، يعنى امدادهاى الهى و كمك هاى غيبى و معنوى و لطف و رحمت پروردگار شامل حال چنين مجاهدان باايمان و پراستقامت است. امروز نيز مسلمانان در برابر دشمنان نيرومندى قرار دارند ، اما عجب اين است كه در بسيارى از ميدان هاى جنگ نفرات مسلمين بسيار از دشمن برترى دارند ، ولى بازهم اثرى از پيروزى نيست و درست در جهت عكس « مسلمين نخستين » گام برمى دارند. اين ها به خاطر آن است كه آگاهى كافى متأسفانه در مسلمانان امروز نيست ، روح استقامت را به خاطر تسليم شدن در برابر عوامل فساد و زرق و برق مادى از

دست داده اند ، حمايت هاى الهى نيز به خاطر آلودگى به گناه از آن ها سلب شده است در نتيجه به چنين سرنوشتى گرفتارشده اند. ولى راه بازگشت هنوز بازاست و اميدواريم روزى فرارسد كه مفهوم آيات فوق بار ديگر در مسلمي__ن زن___ده شود و به وضع ذلّت بار كنونى پايان دهند .

(300) پيامبر شناسى

است كه از آن متابعت مى شود. پس از ذكر اين گروه سه گانه مى فرمايد : « رَضِىَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ » ، رضايت خدا از آن ها به خاطر ايمان و اعمال صالحى است كه انجام داده اند و خشنودى آنان از خدا به خاطر پاداش هاى گوناگون و فوق العاده و پراهميت است كه به آنان ارزانى داشته است. به تعبير ديگر آن چه خدا از آن هاخواسته، انجام داده اندوآن چه آن هااز خدا خواسته اند ، به آنان بخشيده ، بنابراين هم خدا از آن هاراضى است و هم آنان از خدا راض_ى هستن__د .

س__ؤالات درس چه____ارده__م

1 _ روش مبارزه پيامبر با منافقين را با استمداد از آيه شريفه «يا اَيُّهَا النَّبِىُّ جاهِدِ الْكُفّارَ وَ الْمُنافِقينَ...» (73 / توبه) توضيح دهيد.

2 _ شيوه پيامبر اكرم در ارتباط با پاسخگويى به سؤالات مردم چگونه بود؟

3 _ تفسي__ر آي__ه ك__ريم__ه «قُ__لْ اَطيعُ__وا اللّ__هَ وَ ال__رَّسُولَ فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّ اللّهَ لا يُحِ___بُّ الْك__افِ__رينَ» را مختص___را بن__ويسي__د.

4 _ چرا سال هج__رت پي__امب__ر به عن__وان مب__دأ تاريخ اسلام انتخاب شد.

5 _ قدرت مسلمان ها چگونه تحقق مى يابد. پاسخ خود را با استفاده از آيه شريفه «وَاَطيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنزَعُوا فَتَفْشَلُ_وا وَ تَ_ذْهَبَ ريحُكُ_مْ وَاصْبِ_رُوااِنَّ اللّهَ مَعَ الصّبِرينَ» (26 / انفال) م__رق__وم ف_رماييد.

6 _ پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله چگونه افسانه موازنه قوا را درهم شكست؟ پاسخ را از آيه 66 / انفال «... فَاِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِأْئَةٌ صابِرَةٌ...» استخراج نموده و توضيح دهيد.

(302) پيامبر شناسى

سنت ، « على » نخستين كسى از مردان مى دانند كه دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله را پاسخ گفت. شهرت اين موضوع در ميان دانشمندان اهل تسنن به حدى است كه جمعى از آن ها ادع__اى اجماع و اتّفاق ب__ر آن كرده اند.

2 _ بسي___ار كس___ان ب__ودن__د ك__ه روزى در ردي__ف مه__اج__ران و انص__ار ب__ودن__د و سپس از راه خ___ود منح__رف ش__دن__د و م__ورد خش__م و غض__ب پي__امب__ر صلى الله عليه و آله ك__ه ت__وأم ب__ا خش__م و غض__ب خ__دا است ، قرار گرفتند.

3 _ رضايت و خشنودى خدا كه در آيه موردبحث به آن اشاره خواهد شد ، روى يك عنوان كلى قرار گرفته و آن « هجرت » و « نصرت » و « ايمان » و « عمل صالح » است ، تمام صحابه و تابعان مادام كه از تحت اين عناوين خارج شدند ، از تحت رضايت خدا نيز خارج گشتند.

4 _ بدون شك پيامبر معصوم گناهى نداشته كه بخواهد از آن توبه كند و خدا توبه او را بپذيرد ( هر چند پاره اى از مفسران اهل تسنن تعبير فوق را دليل بر صدور لغزشى از پيامبر صلى الله عليه و آله در ماجراى تبوك گرفته اند ). ولى دقت در آيه

درس پانزدهم (303)

موردبحث و ساير آيات قرآن ، به نادرست بودن اين تفسير گواهى مى دهد ، زيرا اولاً توبه پروردگار به معنى بازگشت او به رحمت و توجه او به بندگان است و در مفهوم آن ، گن_اه ي__ا لغ___زش نيس__ت .

بلكه طبق تصريح آيه موردبحث، سخن از تبيين احكام و هدايت به سنت هاى ارزنده پيشين در ميان است و اين خود نشان مى دهد كه توبه در اين جا به معنى شمول رحمت الهى

نسبت به بندگان است .

ثانيا در كتب لغت نيز يكى از معانى توبه همين موضوع ذكر شده است ، در كتاب معروف « قاموس » يكى از معانى توبه چنين ذكر ش_ده ؛ " رَجَعَ عَلَيْهِ بِفَضْلِهِ وَ قَبُولِهِ" .

و ثالثا در آيه مورد بحث ، تخلف و انحراف از حق را تنها به گروهى از مؤمنان نسبت مى دهد با اين كه توبه الهى را ش__امل ح__ال هم__ه مى دان__د و اي__ن خ__ود نش__ان مى ده__د كه ت__وب__ه خدا در اين جا به معنى پذيرش عذر بندگان از گن__اه نيس__ت ، بلكه همان رحمت خاص الهى است .

5 _ قرآن بااستفاده ازيك بيان عاطفى ، همه افراد باايمان را به ملازمت پيامبر صلى الله عليه و آله و حمايت و دفاع از او در برابر مشكلات تشويق مى كند ، مى گويد : جان شما از جان او عزيزتر و حيات شما از حيات او باارزش تر نيست ، آيا ايمانتان اج__ازه مى ده__د او ك__ه پ__رارزش ت__ري__ن وجود انسانى است و براى نجات و رهبرى شما مبعوث شده، به خطر بيفتد و شم__ا س__لامت طلب_ان براى حفظ جان خويش از فداكارى در راه او مضايقه كنيد؟

(304) پيامبر شناسى

متن اصلى

مى دهدكه پيشگامان و مؤمنان نخستين با چه مشكلاتى روبرو بوده اند ، چگونه آن ها را شكنجه و آزار مى دادند ، ناسزا مى گفتند ، متهم مى كردند ، به زنجير مى كشيدند و نابود مى نمودند. ولى با اين همه گروهى با اراده آهنين و عشق سوزان و عزم راسخ و ايمان عميق در اين راه گام گذاردند و به استقبال انواع خطرها رفتند. در اين ميان سهم مهاجران نخستين از همه بيشتر بود و به دنبال آن ها انصار نخستين يعنى آن هايى كه با آغوش باز از پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه دعوت كردند و ياران مهاجر او را همچون برادران خويش مسكن دادند و از آن ها با تمام وجود خود دفاع كردند و حتى برخويشتن نيز مقدم داشتند. و اگر مى بينيم در آيه فوق به اين دو گروه اهميت فوق العاده اى داده شده است ، به خاطر همي_ن موضوع است. ولى با اين حال قرآن مجيد _ آن چنان كه روش هميشگى او است _ سهم ديگران را نيز ناديده نگرفته است و به عنوان « تابعين به احسان » از تمام گروه هايى كه در عصر پيامبر و يا

موقعيت پيشگامان نهضت ها (305)

زمان هاى بعد به اسلام پيوستند، هجرت كردند و يا مهاجران را پناه دادند و حمايت نمودند ، ياد مى كند و براى همه اجر و پاداش هاى بزرگى را نويد مى دهد .

همان گونه كه در بالا گفتيم ، مفهوم آيه از نظر لغت به اين گروه ، محدود نمى شود ، بلكه تعبير «تابعين به احسان» ، تمام گروه هايى را كه در عصر و زمان از برنامه و اهداف پيشگامان اسلام پيروى كردند ، شامل مى شود .

توضيح اين كه ؛ برخلاف آن چه بعضى ها فكر مى كنند مسأله « هجرت » و همچنين «نصرت» كه دو مفهوم سازنده اسلامى است ، محدود به زمان پيامبر صلى الله عليه و آله نيست ، بلكه امروز نيز اين دو مفهوم در شكل هاى ديگرى وجود دارد و فردا نيز وجود خواهد داشت ، بنابراين تمام كسانى كه به نحوى در مسير اين دو برنامه قرار مى گيرند ، در مفهوم تابعين به احسان داخلند. منتها مهم آن است كه توجه داشته باشيم قرآن با ذكر كلمه « اِحْسان » ، تأكيد مى كند كه پيروى و تبعيت از پيشگ__ام__ان در اس__لام نب__اي__د در دايره حرف و ادعا و يا حتى ايمان بدون عمل خلاصه شود ، بلكه بايد اين پي___روى ، يك پي__روى فك__رى و عمل_ى و همه جانبه بوده باشد .

(306) پيامبر شناسى

پيامبر صلى الله عليه و آله را پاسخ گفت. شهرت اين موضوع در ميان دانشمندان اهل تسنن به حدى است كه جمعى از آن ها ادعاى اجماع و اتّفاق بر آن كرده اند. از جمله « حاكم نيشابورى » در « مستدرك على الصحيحين » در كتاب « معرفت » ، صفحه 22 چنين مى گوي__د : « لا اَعْلَمُ خِلافا بَيْنَ اَصْحابِ التَّواريخِ اَنَّ عَلَىَّ بْنَ اَبىطالِبٍ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ اَوَّلُهُمْ اِسْلاما وَ اَنَّمَا اخْتَلَفُوا فى بُلُوغِه : هيچ مخالفتى در ميان تاريخ نويسان در اين مسأله وجود ندارد كه على بن ابى طالب نخستين كسى است كه اسلام آورده ، تنها در بلوغ او به هنگام پذيرش اسلام اختلاف دارند » .(1) « ابن عَبْدالبِّر » در « استيعاب » ( جلد 2 ، صفحه 457 ) چنين مى نويس__د: « اِتَّفَقُوا عَلى اَنَّ خَديجَةَ اَوَّلُ مَنْ اآمَنَ بِاللّهِ وَ صَدَّقَهُ فيما جاءَ بِهِ ثُمُّ عَلِىٌّ بَعْدَها : در اين مسأله اتفاق است كه خديجه نخستين كسى بود كه ايمان به خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله آورد و او را در آن چه آورده بود ، تصديق كرد ، سپس على بعد از او همين

1- « تفسي__ر قرطبى » ، جلد 5 ، صفحه 3075 .

نخستين مسلمان چه كسى بود (307)

كار را انجام داد » .(1) « ابوجعفر اسكافى معتزلى » مى نويسد : « قَدْ رَوَى النّاسُ كافَّةً اِفْتِخارَ عَلِىٍّ بِالسَّبْقِ اِلَى الاِْسْلامِ : عموم مردم نقل كرده اند كه افتخار سبقت در اسلام مخصوص على بن ابى طالب است ».(2) گذشته از اين، روايات فراوانى از پي__امب__ر صلى الله عليه و آله و ني__ز از خ__ود عل_ى و صحابه در اين باره نقل شده است كه به حد تواتر مى رسد و ذيلاً چند حديث را ب__ه

عن__وان نم__ونه مى آوريم :

_ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « اَوَّلُكُمْ وارِدا عَلَى الْحَوْضِ اَوَّلُكُمْ اِسْلاما ، عَلِىُّ بْنُ اَبىطالِبٍ : نخستين كسى كه در كنار ح__وض ك__وث__ر ب_ر م__ن وارد مى ش__ود ، نخستين كسى است كه اسلام آورده و او على بن ابى طالب است » .(3)

_ گروهى از دانشمندان اهل سنت از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل كرده اند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله دست على را گرفت و فرمود : « اِنَّ ه_ذا اَوَّلُ مَنْ اآمَنَ بى وَ ه_ذا اَوَّلُ مَنْ يُص_افِحُنى وَ هذَا الصِّدّيقُ الاَْكْبَرُ : اين اولين كسى است كه به من ايمان آورده و اولي__ن كس__ى اس__ت ك__ه در قي__ام__ت ب____ا م__ن مص__افح__ه مى كن__د و اي___ن ص___دي__ق اكب___ر اس___ت » .(4)

_ ابوسعيد خُدْرِىّ از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين نقل مى كند كه ؛ دست به ميان شانه هاى على زد و فرمود : « يا عَلِىُّ

1- «الغدير»، جلد 3، صفحه 237و238.

2- « الغ__________دي___ر » ، جل_____د 3 ، صفح____ه 237 و 238 .

3- « مست___درك عل__ى الصحيحي___ن » ، ح__اك__م ، جل__د 2 ، صفحه 136 .

4- ب_ه نقل « الغ_دي_ر » ، از « طب_رانى » و « بيهق_ى » و « ميثم_ى » در « مجمع » .

(308) پيامبر شناسى

لَكَ سَبْعُ خِصالٍ لا يُحاجُّكَ فيهِنَّ اَحَدٌ يَوْمَ الْقِيامَةِ ؛ اَنْتَ اَوَّلُ الْمُؤْمِنينَ بِاللّهِ ايمانا وَ اَوْفاهُمْ بِعَهْدِ اللّهِ وَ اَقْوَمُهُمْ بِاَمْرِ اللّهِ ... : اى على هفت صفت ممتاز دارى كه احدى در قيامت نمى تواند درباره آن ها باتو گفتگوكند، تو نخستين كسى هستى كه به خدا ايمان آوردى و ازهمه نسبت به پيمان هاى الهى باوفاترى و در اطاعت فرمان خدا پابرجاترى ... » .(1) همان گونه كه اشاره كرديم، ده ها روايت در كتب مختلف

تاريخ و تفسير و حديث ، در اين باره از پيامبر صلى الله عليه و آله و ديگران نقل شده است و علاقمندان مى توانند براى كسب اطلاعات بيشتر به جلد سوم عربى « الغدير » ، صفحه 220 تا 240 و جلد سوم كتاب « اِحْقاقُ الْحَقّ » ، صفحه 114 تا 120 مراجعه نمايند. جالب اين كه گروهى كه نتوانسته اند سبقت على در ايمان و اسلام را انكار كنند ، به عللى كه ناگفته پيدا است كوشش دارند آن را به نحو ديگرى انكار يا كم اهميت جلوه دهند و بعضى ديگر كوشش دارند كه به جاى او ابوبكر را بگذارند كه او اولين مسلمان است. گاهى مى گويند : على در آن هنگام ده ساله بود و طبعا نابالغ ، بنابراين اسلام او به عنوان اسلام يك كودك تأثيرى در قوت و قدرت جبهه مسلمين در برابر دشمن نداشت ( اين سخن را « فخر رازى » در تفسيرش ذيل آيه فوق آورده است ) و اين به راستى عجيب است و درواقع ايرادى است برشخص پيامبر صلى الله عليه و آله ، زيرا مى دانيم هنگامى كه در « يَوْمُ الدّارِ » پيامبر صلى الله عليه و آله اسلام را به عشيره و طايفه خود عرضه داشت ، هيچ كس آن را نپذيرفت ، جز على كه برخاست و اعلام اسلام نمود، پيامبر صلى الله عليه و آله اسلامش

1- ب_ه نق_ل « الغ__دي__ر » ، از « حلي__ة الاولي__اء » ، جل__د 1 ، صفح__ه 66 .

نخستين مسلمان چه كسى بود (309)

را پذيرفت و حتى اعلام كرد كه تو برادر و وصى و خليفه منى. و اين حديث را كه گروهى از حافظان حديث از شيعه و سنى در كتب « صحاح » و « مسانيد » و

همچنين گروهى از مورخان اسلام نقل كرده و بر آن تكيه نموده اند ، نشان مى دهد كه نه تنها پيامبر صلى الله عليه و آله اسلام على رادر آن سن و سال كم، پذيرفت، بلكه او را به عنوان برادر و وصى و جانشين خود معرفى نمود .(1) گاهى اين تعبير كه خديجه نخستين مسلمان از زنان و ابوبكر نخستين مسلمان از مردان و على نخستين مسلمان ازكودكان بود ، خواسته اند از اهميت آن بكاهند ( اين تعبير را مفسر معروف، نويسنده « المنار » ذيل آيه مورد بحث ذكر كرده است ). درحالى كه اولاً همان گونه كه گفتيم كمى سن على در آن روز به هيچ وجه از اهميت موضوع نمى كاهد، خصوصا اين كه خدا در آيه 12 سوره مريم درباره حضرت يحيى صريحا مى گويد: « وَاآتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيّا: ما فرمان را به او در حال كودكى داديم ». درباره عيسى نيز مى خوانيم كه در حال كودكى به سخن آمد و به آن ها كه درباره او گرفتار شك و تردي_د بودند ، گفت : « اِنّى عَبْدُ اللّهِ اآتانِىَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنى نَبِيّا : من بنده خدايم ، كتاب آسمانى به من داده و مرا پيامبر قرار داده است » ( 30 / م_ري_م ). هنگامى كه اين گونه آيات را با حديثى كه از پيامبر صلى الله عليه و آله در بالا نقل كرديم ، او على را وصى و خليفه و جانشين خود قرار داد ، ضميمه كنيم ، روشن مى شود كه سخن «المنار» گفتارتعصب آميزى بيش نيست. ثانيا اين موضوع از نظر تاريخى مسلم نيست كه

1- « نهج العثمانيه »، ابوجعفر اسكافى ، ( به نقل « الغدير » عربى ، جلد 2 ، صفحه 278 تا 286 ) .

(310) پيامبر شناسى

ابوبكر

سومين نفرى باشد كه اسلام را پذيرفته است ، بلكه در بسيارى از كتب تاريخ و حديث ، اسلام آوردن ، گروه ديگرى را قبل از او ذكر كرده اند. اين بحث را با ذكر اين نكته پايان مى دهيم كه على بارها به اين موضوع كه من اولين مؤمن و اولين مسلمان و نخستين نمازگزار با پيامبرم ، اشاره نموده ، موقعيت خود را روشن ساخته و اين م__وض__وع در بسي__ارى كت__ب از آن حض__رت نق__ل ش__ده اس__ت. ب__ه ع__لاوه « اب__ن ابى الح__دي__د » از دانشمند مع__روف « اب__و جعف_ر اسكافى معتزلى » نقل مى كند : اين كه بعضى مى گويند : ابوبكر سبقت در اسلام داشته ، اگر صحيح باشد ، چرا خودش در هيچ مورد به اين موضوع بر فضيلت خود استدلال نكرده و هيچ يك از هواداران او از صحابه نيز چنين ادعايى نكرده اند .(1)

مُحْسِنِهِمْ وَ مُسيئِهِمْ : همه ياران پيامبر صلى الله عليه و آله در بهشتند ، اعم از نيكوكار و بدكار و گنهكار » ، گفتم : « اين سخن را از كجا مى گويى »؟ گفت : « اين آيه را بخوان ؛ " وَ السّابِقُونَ الاَْوَّلُونَ مِنَ الْمُه_اجِرينَ وَ الاَْنْص_ارِ ..." تاآن جاكه مى فرمايد ؛ " رَضِىَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ " ، سپس گفت : « اما درباره " تابعين" ، شرطى قائل شده و آن اين است كه آن ها بايد تنها در كارهاى نيك از صحابه پيروى كنند ( فقط در اين صورت اهل نجات هستند و اما صحابه چنين قيد و شرطى را ندارند ) » .(1) ولى اي__ن ادع__ا به دلايل زيادى مردود و غيرقابل قبول است ، زيرا ؛

اولاً _ حكم مزبور در آيه فوق شامل تابعين هم مى شود و منظور از تابعان ، همان گونه كه اشاره كرديم ، تمام كسانى هستند كه از روش مهاجران و انصار نخستين و برنامه هاى آن ها پيروى مى كنند، بنابراين بايد تمام امت بدون استثناء اهل نجات باشند. و اما اين كه در حديث محمد بن كعب از اين موضوع جواب داده شده كه خداوند در تابعين قيد احسان را ذكر كرده ، يعنى از برنامه نيك و روش صحيح صحابه پيروى كند ، نه از گناهانشان ، اين سخن از عجيب ترين بحث ها است. چراكه مفهومش اضافه « فرع » بر « اصل » است ، جايى كه شرط نجات تابعان و پيروان صحابه اين باشد كه در اعمال صالح از آن ها پيروى كنند ، به طريق اولى بايد اين شرط در خود صحابه بوده باشد. به تعبيرديگر خداوند درآيه

1- « تفسي___ر المن_____ار

» و « تفسي______ر فخ__ر رازى » ، ذي___ل آي__ه ف__وق .

(312) پيامبر شناسى

فوق مى گويد: رضايت وخشنودى او شامل حال همه مهاجران و انصار نخستين كه داراى برنامه صحيحى بودند و همه پيروان آن ها است ، نه اين كه مى خواهد مهاجران و انصار راچه خوب باشند و چه بد، مشمول رضايت خود قرار دهد ، اما تابعان را با قيد و شرط خاصى بپذيرد .

ثانيا _ اين موضوع با دليل عقل به هيچ وجه سازگار نيست ، زيرا عقل هيچ گونه امتيازى براى ياران پيامبر صلى الله عليه و آله بر ديگران قائل نمى باشد ، چه تفاوتى ميان ابوجهل ها و كسانى است كه نخست ايمان آوردند و سپس از آيين او منحرف شدند. و چرا كسانى كه سال ها و قرن ها بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله قدم به اين جهان گذاردند و فداكارى ها و جانبازى هاى آن ها در راه اسلام كمتر از ياران نخستين پيامبر صلى الله عليه و آله نبود ، بلكه اين امتياز را داشتند كه پيامبر را نديده شناختند و به او ايمان آوردند ، مشمول اين رحمت و رضايت الهى نباشند. قرآنى كه مى گويد : « گرامى ترين شما نزد خدا ، پ__رهي__زك__ارت__رين شم__ا اس__ت » ، چگ__ون__ه اين تبعي__ض غي__رمنطق__ى را مى پسن__دد ؟ ق__رآن__ى كه در آيات مختلفش به ظالمان و فاسقان لعن مى كند و آن ها را مستوجب عذاب الهى مى شمرد ، چگونه اين « مصونيت غير منطقى صح_ابه » را در ب_راب_ر كيف__ر الهى مى پسندد ؟ آيا اين گونه لعن ها و تهديدهاى قرآن قابل استثناء است و گروه خاصى از آن خارجند ؟ چرا و براى چه؟ ازهمه گذشته آيا چنين حكمى به منزله چراغ سبز نشان دادن به صحابه نسبت ، به هرگونه

گناه و جنايت محس_وب نمى شود ؟

ثالثا _ اين حكم با متون تاريخ اسلامى به هيچ وجه سازگار نيست ، زيرا بسيار كسان بودند كه روزى در رديف

آيا همه صحابه افراد صالحى بودند (313)

مهاجران و انصار بودند و سپس از راه خود منحرف شدند و مورد خشم و غضب پيامبر صلى الله عليه و آله كه توأم با خشم و غضب خدا است ، قرار گرفتند ، آيا در آيات قبل داستان ثعلبة بن حاطب انصارى را نخوانديم كه چگونه منحرف گرديد و مغضوب پيامبر صلى الله عليه و آله شد. روشن تر بگوييم ؛ اگر منظور آن ها اين است كه صحابه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله عموما مرتكب هيچ گونه گناهى نشدند و معصوم و پاك از هر معصيتى بودند، اين از قبيل انكار بديهيات است. و اگر منظور آن است كه آن ها گناه كردند و اعمال خلافى انجام دادند ، بازهم خدا از آن ها راضى است ، مفهومش اين است كه خدا رضايت به گناه داده است. چه كسى مى تواند « طلحه » و « زبير » كه در آغاز از ياران خاص پيامبر بودند و همچنين « عايشه » همسر پيامبر صلى الله عليه و آله را از خون هفده هزارنفر مردم مسلمانى كه خونشان درميدان جنگ جمل ريخته شد ، تبرئه كند ؟ آيا خدا ب_ه اي_ن خون ريزى ها راضى بود؟ آيا مخالفت با على خليفه پيامبر صلى الله عليه و آله كه اگرفرضا خلافت منصوص او را نپذيريم ، حداقل با اجماع امت برگزيده شده بود ، شمشير كشيدن به روى او و ياران وفادارش چيزى است كه خدا از آن خشنود و راضى باشد؟ حقيقت اين است كه طرفداران نظريه «تنزيه صحابه» با اصرار و پافشارى روى اين مطلب ، چهره پاك اسلام را كه همه جا

ميزان شخصيت اشخاص را ايمان و عمل صالح قرار مى دهد ، زشت و بلامنظر ساخته اند. آخرين سخن اين كه رضايت و خشنودى خدا كه در آيه فوق است ، روى يك عنوان كلى قرار گرفته و آن « هجرت » و « نصرت » و « ايمان » و « عمل صالح » است ، تمام صحابه و تابعان مادام كه از تحت اين عناوين خارج شدند ، از تحت رضايت خدا نيز خارج گشتند. از آن چه گفتيم ، به خوبى روشن مى شود كه گفتار مفسّران دانشمند اما متعصب يعنى نويسنده

(314) پيامبر شناسى

« المنار » كه در اين جا شيعه را به خاطر عدم اعتقاد به پاكى و درستى همه صحابه مورد سرزنش و حمله قرار مى دهد ، كمت__ري__ن ارزش__ى ن__دارد ، شيعه گناهى نكرده جز اين كه حكم عقل و شهادت تاريخ و گواهى قرآن را در اين جا پذيرفته و به امتي__ازات واه__ى و ن__ادرست متعصب__ان گوش فرانداده است .

مشكلات به قدرى بودكه گروهى تصميم به بازگشت گ__رفتن_د ، ام_ا لط_ف و ت_وفيق الهى شامل حالشان شد و همچنان پابرجا ماندند. از جمله كسانى كه مى گويند آيه در مورد او نازل شده ، « ابوخُيْثَمَة » است كه از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله

1- 117 / توبه .

مفهوم توبه خدا بر پيامبر اسلام (315)

بود ، نه از منافقان ، ولى بر اثر سستى ، از حركت به سوى ميدان تبوك به اتفاق پيامبر صلى الله عليه و آله خوددارى كرد. ده روز از اين واقعه گذشت . هوا گرم و سوزان بود ، روزى نزد همسران خود آمد ، درحالى كه سايبان هاى او را مرتب و آماده و آب خنك مهيا و طعام خوبى فراهم ساخته بودند ، او ناگهان در فكر فرورفت و به ياد پيشواى خود پيامبر صلى الله عليه و آله افتاد و گفت : « رسول خدا صلى الله عليه و آله كه هيچ گناهى ندارد و خدǙșƘϠگذشته و آينده او را تضمين فرموده ، در ميان بادهاى سوزان بيابان ، اسلحه به دوش گرفته و رنج اين سفر دشوار را برخود تحمل كرده، اَبُوخُيْثَمَة را ببين كه در سايه خنك و كنار غذاى آماده و زنان زيبا قرار گرفته، اين انصاف نيست ». سپس رو به همسران خود كرد و گفت : « به خدا قسم با هيچ كدام از شما يك كلمه سخن نمى گويم و در زير اين سايبان قرار نمى گيرم تا به پيامبر صلى الله عليه و آله ملحق شوم ، اين سخن را گفت و زاد و توشه برگرفت و بر شتر خود سوار شد و حركت كرد، هرقدر همسرانش خواستند با او سخن بگويند، او كلمه اى بر زبان جارى نكرد و همچنان به حركت ادامه داد تا به نزديكى تبوك رسيد. مسلمانان

به يكديگر مى گفتند : « اين سوارى است كه از كنار جاده مى گذرد » ، اما پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « اى سوار ، اَبُوخُيْثَمَة باشى ، بهتر است ». هنگامى كه نزديك شد و مردم او را شناختند ، گفتند : « آرى اَبُوخُيْثَمَة است » ، شتر خود را بر زمين خواباند ، به پيامبر صلى الله عليه و آله سلام گفت و ماجراى خويش را بازگو كرد ، پيامبر صلى الله عليه و آله به او خوش آمد گفت و براى او دعا فرمود. به اين ترتيب او از جمله كسانى بود كه قلبش متمايل به باطل شده بود ، اما به خاطر آمادگى روحى ، خداوند او را متوجه حق ساخت و ثابت قدم گردانيد .

(316) پيامبر شناسى

بدون شك پيامبر معصوم گناهى نداشته كه بخواهد از آن توبه كند و خدا توبه او را بپذيرد ( هر چند پاره اى از مفسران اهل تسنن تعبير فوق را دليل بر صدور لغزشى از پيامبر صلى الله عليه و آله در ماجراى تبوك گرفته اند ). ولى دقت در خود آيه و ساير آيات قرآن ، به نادرست بودن اين تفسير گواهى مى دهد ، زيرا اولاً توبه پروردگار به معنى بازگشت او به رحمت و توجه او به بندگان است و در مفهوم آن ، گناه يا لغزش نيست ، چنان كه در سوره نساء بعد از ذكر قسمتى از احكام اس_لام مى فرمايد : « يُري_دُ اللّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَ يَهْ_دِيَكُمْ سُنَنَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ يَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَ اللّهُ عَليمٌ حَكيمٌ : خداوند مى خواهد احكام خود را براى شما تبيين كند و به روش شايسته كه قبل از شما بودند ، شما را هدايت كند و بر

شما توبه كند و خداوند عالم و حكيم است ». در اين آيه و پيش از آن سخن از گناه و لغزشى به ميان نيامده ، بلكه طبق تصريح همين آيه ، سخن از تبيين احكام و هدايت به سنت هاى ارزنده پيشين در ميان است و اين خود نشان مى دهد كه توبه در اين جا به معنى شمول رحمت الهى نسبت به بندگان است .

ثانيا در كت__ب لغ__ت ني__ز يك__ى از مع__ان__ى ت__وب_ه همين موضوع ذكر شده است ، در كتاب معروف « قاموس » يكى از معانى ت__وب__ه چني__ن ذك_ر ش_ده ؛ " رَجَعَ عَلَيْهِ بِفَضْلِهِ وَ قَبُولِهِ" .

و ثالثا درآيه موردبحث،تخلف و انحراف از حق را تنهابه گروهى از مؤمنان نسبت مى دهد بااين كه توبه الهى راشامل حال همه مى داندواين خودنشان مى دهدكه توبه خدادراين جابه معنى پذيرش عذربندگان از گناه نيست ، بلكه همان رحمت خاص الهى است كه در اين لحظات سخت به يارى پيامبر صلى الله عليه و آله و همه مؤمنان بدون استثناء از مهاجران و انصار آمد و آن ها را در امر جهاد ثابت قدم ساخت .

مفهوم توبه خدا بر پيامبر اسلام (317)

كه موجب خشم كافران شود ، برنمى دارند و ضربه اى از دشمن نمى خورند ، مگر اين كه به واسطه آن عمل ص__الح__ى ب_راى آن ه__ا ن__وشته مى شود، زيرا خداوند پاداش نيكوكاران را ضايع نمى كند .(1)

وَ لا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغيرَةً وَ لا كَبيرَةً وَ لا يَقْطَعُونَ وادِيا اِلاّ كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللّهُ اَحْسَنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ

و هيچ مال كوچك يا بزرگى را ( در اين راه ) انفاق نمى كنند و هيچ سرزمينى را ( به سوى ميدان جهاد و يا در بازگشت ) نمى پيمايند، مگر اين كه براى آن ها نوشته مى شود تا خداوند آن را به عنوان بهترين اعمالشان پاداش دهد .(2)

1- 120 / توبه .

2- 121 / توبه .

(318) پيامبر شناسى

در واقع قرآن با استفاده از يك بيان عاطفى ، همه افراد باايمان را به ملازمت پيامبر صلى الله عليه و آله و حمايت و دفاع از او در برابر مشكلات تشويق مى كند ، مى گويد : جان شما از جان او عزيزتر و حيات شما از حيات او باارزش تر نيست ، آيا ايمانتان اجازه مى دهد او كه پرارزش ترين وجود انسانى است و براى نجات و رهبرى شما مبعوث شده، به خطر بيفتد و شما سلامت طلبان براى حفظ جان خويش از فداكارى در راه او مضايقه كنيد؟ مسلم است تأكيد و تكيه روى مدينه و اطرافش به خاطر آن است كه در آن روز كانون اسلام مدينه بود وگرنه اين حكم نه اختصاصى به مدينه و اطراف آن دارد و نه مخصوص پيامبر صلى الله عليه و آله است. اين وظيفه همه مسلمانان در تمام قرون و اعصار است كه رهبران خويش را همچون جان خويش ، بلكه بيشتر گرامى دارند و در حفظ آنان بكوشند و آن ها را در

برابر حوادث سخت تنها نگذارند ، چرا كه خطر براى آن ها خطر براى امت است. سپس به پاداش هاى مجاهدان كه در برابر هرگونه مشكلى در راه جهاد نصيبشان مى شود ، اشاره كرده و روى هفت قسمت از اين مشكلات و پاداشش انگشت مى گذارد و مى گويد : « اين به خاطر آن است كه هيچ گونه تشنگى به آن ها نمى رسد » ( ذلِكَ بِاَنَّهُمْ لا يُصيبُهُمْ ظَمَأٌ ). « و هيچ رنج و خستگى پيدا نمى كنند » ( وَ لا نَصَبٌ ). « و هيچ گرسنگى در راه خدا دامن آن ها را نمى گيرد » ( وَ لا مَخْمَصَةٌ فى سَبيلِ اللّهِ ). « و در هيچ نقطه خطرناك و ميدان پرمخاطره اى كه موجب خشم و ناراحتى كفار است ، قرار نمى گيرند » ( وَ لا يَطِؤوُنَ مَوْطِئا يَغيظُ الْكُفّارَ ). « و هيچ ضربه اى از دشمن بر آن ها وارد نمى شود » ( وَ لا يَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلاً ). « مگر اين كه در ارتباط با آن ، عمل

دفاع از پيامبر اعظم (319)

صالحى براى آن ها ثبت مى شود » ( اِلاّ كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ ). و مسلما پاداش يك به يك آن ها را از خداوند بزرگ دريافت خواهند داشت ، « زيرا خدا پاداش نيكوكاران را هيچ گاه ضايع نمى كند » ( اِنَّ اللّهَ لا يُضيعُ اَجْرَ الْمُحْسِنينَ ). آيات فوق ، تنها براى مسلمانان ديروز نبود ، بلكه براى ديروز و امروز و همه قرون و اعصار است. بدون شك شركت در هرنوع جهاد خواه كوچك باشد يا بزرگ، مشكلات و ناراحتى هاى گوناگون دارد ، مشكلات جسمى و روحى و مشكلات مالى و مانند آن ، ولى هرگاه مجاهدان

دل و جان خود را با ايمان به خدا و وعده هاى بزرگ او روشن سازند و بدانند هر نفسى و هرسخنى و هر گامى در اين راه برمى دارند ، گم نمى شود بلكه حساب همه آن ها بدون كم و كاست و در نهايت دقت محفوظ است و خداوند در برابر آن ها به عنوان بهترين اعمال از درياى بى كران لطفش شايسته ترين پاداش ها را مى دهد ، با اين حال هرگز از تحمل اين مشكلات سر باز نمى زنند و از عظمت آن ها نمى هراسند و هيچ گونه ضعف و فت__ورى ه__رچن__د جه__اد ط__ولان_ى و پ_رح_ادث_ه و پرمشق__ت ب_اش__د ، ب__ه خ_ود راه نمى دهند .

س___________ؤالات درس پ___________ان______زده_____م

1 _ قرآن كريم موقعيت پيشگامان نهضت ها را چگونه ارزيابى مى كند (پاسخ را با استفاده از آيه شريفه «وَ السّابِقُونَ الاَْوَّلُونَ مِ__نَ الْمُه__اجِ__ري__نَ وَ الاَْنْص__ارِ...» درج ف_رم__ايي__د).

2 _ آيا همه صحابه پيامبر افراد صالح بودند؟ چرا؟

3 _ مفهوم توبه خدا بر پيامبر اسلام را با بررسى آيه زير شرح دهيد: «لَقَ_دْ ت_ابَ اللّهُ عَلَى النَّبِىِّ وَ الْمُهاجِرينَ وَ الاَْنْصارِ الَّ_ذينَ اتَّبَعُوهُ ف_ى س_اعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ ماكادَ يَزيغُ قُلُوبُ فَريقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تابَ عَليْهِمْ اِنَّهُ بِهِمْ رَؤوُفٌ رَحيمٌ» (117 / توبه).

(320) پيامبر شناسى

آيه نازل شده سال پيش مى باشد و اندازه اين طولانى شدن ، ان__دازه اى دقي__ق و حساب شده است،

مت____ن اصلى

، آرام و عبارات طولانى و آهنگ نرم. مسائل طرح شده در مكه از نوع اول است و مسائل طرح شده در مدينه ، از نوع دوم ، چه در مكّه آغاز يك نهضت است و بيان اصول كلى اعتقادى و انتقادى و در مدينه ، يك جامعه و مسائل حقوقى و اخلاقى و قصه هاى تاريخى و نتيجه گيرى هاى فكرى و علمى. اما قرآن يك سخن گفتن طبيعى است و ناچار تابع سبك زيبا و بليغ سخن گفتن بشر و درنتيجه رعايت كوتاهى و بلندى آيات نيز به تناسب مفاهيم . اما اگر قبول كنيم كه اين كلام در عين حال كه يك كتاب است ، يك طبيعت نيز هست ، بايد اين كوتاهى و بلندى درعين حال بى حساب نباشد و

(322) پيامبر شناسى

طبق يك قاعده دقيق علمى از آيات كوتاه آغاز كند و يكنواخت و تصاعدى رو به آيات بلند رود ، بر اين اساس بايد طول هر آيه اى كوتاه تر از آيه نازل شده سال بعد و بلندتر از آيه نازل شده سال پيش باشد و اندازه اين طولانى شدن ، اندازه اى دقيق و حساب شده باشد ، بنابراين در طول 23 سال كه وحى نازل مى شده است ، بايد 23 طول معدل در آيات داشته باشيم. بر اين قاعده مى توانيم 23 ستون داشته باشيم كه همه آيات برحسب طول در اين ستون ها تقسيم بندى شود، حال از كجا مى توانيم بفهميم كه اين تقسيم بندى ها درست است؟ مى دانيم كه شأن نزول بعضى از آيات قرآن معلوم است ، برخى را روايات تاريخى معين كرده و صريحا گفته كه در چه سالى نازل شده است و برخى را از روى مفاهيم آن مى توان تعيين كرد ؛ مثلاً آياتى كه احكامى

چون تغيير قبله ، حرمت شراب ، وضع حجاب ، زكات و خمس را بيان مى كند و آياتى كه از « هجرت » سخن مى گويند، سال تعيين اين احكام معلوم است. با شگفتى فوق العاده مى بينيم كه اين آيات __ كه سال نزول آن ها معين است __ درست در همان ستون هايى قرار مى گيرند كه در اين جدول از نظر معدل طول آيات ويژه هر سال فرض شده اند. آن چه جالب تر است ، پيداشدن دو سه مورد استثنايى است . به اين معنى كه سوره « مائده » آخرين سوره بزرگ نازل شده است ، درحالى كه چند آيه از آن طبق فرمول ، بايد در سال هاى اوليه نازل شده باشد ، پس از تحقيق در متون تفاسير و روايات اسلامى ، اقوال مفسران معتبرى را مى يابيم كه گفته اند : اين چند آيه در اوايل نازل شده ، اما از نظر تدوين به دستور پيامبر در سوره « مائده » جاى داده شده است ، به اين طريق مى توان سال نزول هر آيه را از روى اين ملاك رياضى تعيين كرد و قرآن را برحسب سال نزول نيز تدوين نمود. چه

اعجاز عددى و رياضى قرآن معجزه جاويد پيامبر (323)

سخنورى است در عالم كه بتوان از روى طول عبارت ، سال اداى هر جمله اش را معين كرد ؟ خصوصا كه اين متن كتابى نباشد كه مثل يك اثر علمى يا ادبى نويسنده اش نشسته باشد و آن را در يك مدت معين و پيوسته نوشته و بر زبانش رفته و به ويژه كتابى نباشد كه نويسنده اش در يك موضوع __ يا حتى زمينه تعيين شده اى __ تأليف كرده باشد ، بلكه مسائل گوناگونى

است كه به تدريج برحسب نياز جامعه و در پاسخ به سؤالاتى كه عنوان مى شود ، حوادث يا مسائلى كه در مسير مبارزه طولانى مطرح مى شود ، به وسيله رهبر بيان و سپس جمع آورى و تنظيم شده است .(1) بلكه به گفته بعضى از مفسران ، آهنگ مخصوص لغات و كلمات قرآن نيز در نوع خود معجزه آسا است. شواهد گوناگون جالبى براى اين موضوع ذكركرده اند، ازجمله جريان زير كه براى سيد قطب مفسر معروف واقع شده است ؛ او در ذيل آيه مورد بحث چنين مى گويد: من از حوادثى كه براى ديگران واقع شده ، سخنى نمى گويم ، تنها حادثه اى را بيان مى كنم كه براى خود من واقع شد و شش نفر ناظر آن بودند ( خودم و پنج نفر ديگر ). ما شش نفر از مسلمانان بوديم كه با يك كشتى مصرى ، اقيانوس اطلس را به سوى نيويورك مى پيموديم ، مسافران كشتى 120 مرد و زن بودند و كسى در ميان مسافران جز ما مسلمان نبود ، روز جمعه به اين فكر افتاديم كه نماز جمعه را در قلب اقيانوس و بر روى كشتى به جا آوريم ، و ما علاوه بر اقامه فريضه مذهبى مايل بوديم يك حماسه اسلامى در مقابل يك

1- نق_______ل از نش_______ري__ه « فل_______ق » ( نش_____ري__ه دانشج_____وي__ان دانشگ___اه ) .

(324) پيامبر شناسى

مبشرمسيحى كه در داخل كشتى نيز دست از برنامه تبليغاتى خود برنمى داشت ، بيافرينيم ، خصوصا اين كه او حتى مايل بود مارا هم به مسيحيت تبليغ كند. ناخداى كشتى كه يك انگليسى بود ، موافقت كرد كه ما نماز جماعت را در صفحه كشتى تشكيل دهيم و به كاركنان كشتى نيز كه

همه از مسلمانان آفريقا بودند ، نيز اجازه داده شد كه با ما نماز بخوانند و آن ها از اين جريان بسيار خوشحال شدند ، زيرا اين اولين بارى بود كه نماز جمعه بر روى كشتى انجام مى گرفت. من ( سيدقطب ) به خواندن خطبه نمازجمعه و امامت پرداختم و جالب اين كه مسافران غيرمسلمان اطراف ما حلقه زده بودند و بادقت مراقب انجام اين ف_ريض_ه اسلامى بودند. پس از پايان نماز ، گروه زيادى از آن ها نزد ما آمدند و اين موفقيت را به ما تبريك گفتند ولى در ميان اين گروه ، خانمى بود كه بعدا فهميديم يك زن مسيحى يوگسلاوى است كه از جهنم « تيتو » و كمونيسم او ، فرار كرده است. او فوق العاده تحت تأثير نماز ما قرار گرفته بود ، به حدى كه اشك از چشمانش سرازير بود و قادر به كنترل خويشتن نبود. او به زبان انگليسى ساده و آميخته با تأثر شديد و خضوع و خش_وع خاصى سخن مى گفت و از جمله سخنانش اين بود كه ؛ بگوييد ببينم كشيش شما با چه لغتى سخن مى گفت ؟ ( او فكر مى كرد كه حتما بايد كشيش يا يك مرد روحانى اقامه نماز كند ، آن چنان كه در نزد مسيحيان است ، ولى ما به زودى به او حالى كرديم كه اين برنامه اسلامى را هر مسلمان باايمانى مى تواند انجام دهد ) و سرانجام به او گفتيم كه ما با لغت عربى صحبت مى كرديم. ولى او گفت : من هرچند يك كلمه ازمطالب شما را نفهميدم ، اما به وضوح ديدم كه اين كلمات آهنگ عجيبى داشت اما از اين مهم تر مطلبى كه نظر مرا فوق العاده به

خود جلب كرد ، اين بود كه در لابلاى خطبه

اعجاز عددى و رياضى قرآن معجزه جاويد پيامبر (325)

امام شما جمله هايى وجود داشت كه از بقيه ممتاز بود ، آن ها داراى آهنگ فوق العاده مؤثر و عميقى بودند ، آن چنان كه لرزه بر اندام من انداخت ، يقينا اين جمله ها مطالب ديگرى بودند ، فكر مى كنم امام شما به هنگامى كه اين جمله ها را ادا مى كرد ، ممل_و از روح القدس شده بود. ما كمى فكر كرديم و متوجه شديم اين جمله ها همان آياتى از قرآن بود كه من در اثناء خطبه و در نماز آن ها را مى خواندم ، اين موضوع ما را تكان داد و متوجه اين نكته ساخت كه آهنگ خاص قرآن آن چن__ان م__ؤث__ر اس__ت ك_ه حتى بانويى را كه يك كلمه مفهوم آن را نمى فهمد، تحت تأثير شديد خود قرار مى دهد .(1)

ولى باتوجه به اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله مسأله وحى را با

1- « تفسير فى ظلال » ، جلد 4 ، صفحه 422 .

2- 94 / يونس .

(326) پيامبر شناسى

شهود و مشاهده دريافته بود ، چنان كه آيات قرآن حاكى از همين معنى است ، شك و ترديد در اين مورد معنى نداشت ، به علاوه اين تعبير رايج است كه براى تنبيه دوردستان ، افراد نزديك را مخاطب مى كنند و سخنى را القاء مى نمايند ، اين همان است كه عرب با ضرب المثل معروف « اِيّاكَ اَعْنى وَ اسْمَعى يا جارَهُ : به تو مى گويم ولى همسايه تو بشنو » ، از آن ياد مى كند كه نظير آن را نيز در فارسى داريم و اين گونه سخن در بسيارى از موارد تأثيرش از خطاب صريح بيشتر است. به علاوه ذكر جمله شرطيه ، هميشه دليل بر احتمال وجود شرط نيست ، بلكه گاهى براى تأكيد روى يك مطلب و يا براى بيان يك قانون كلى است ، مثلاً در آيه 23 سوره اسراء آمده : « وَ قَضى رَبُّكَ اَنْ لاتَعْبُدُوآا اِلاّآ اِيّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ اِحْسانا اِمّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ اَحَدُهُمآ اَوْ كِلاهُمآ فَلا تَقُلْ لَهُما اُفٍّ : پروردگار تو فرمان داده كه جز او را پرستش نكنيد و به پدر و مادر نيكى كنيد ، هرگاه يكى از اين دو نزد تو ( توجه داشته باشيد كه در اين جمله مخاطب ، ظاهرا پيامبر است ) به پيرى برسند ، هيچ گاه كمترين سخن ناراحت كننده اى به آن ها مگو ». با اين كه مى دانيم پيامبر صلى الله عليه و آله پدرش را قبل از تولد و مادرش را در دوران طفوليتش از دست داد ، با اين

حال حكم احترام به پدر و مادر به عنوان يك قانون كلى بيان شده است ، هرچند مخاطب آن، ظاهرا پيامبر صلى الله عليه و آله است. و نيز درسوره طلاق مى خوانيم: «يآ اَيُّهَاالنَّبِىُّ اِذا طَلَّقْتُمُ النِّسآءَ ... : اى پيامبر هنگامى كه زنان را طلاق داديد ، ...». اين تعبير دليل بر اين نيست كه پيامبر زنى را در عمرش طلاق داده باشد، بلكه بيان يك قانون كلى است و جالب اين كه مخاطب در آغاز اين جمله ، پيامبر صلى الله عليه و آله است و در آخر جمله ، همه مردم. و از جمله قرائنى كه تأييد مى كند منظور اصلى در آيه ، مشركان و كافران هستند ، آيات پشت سر اين آيه است ك_ه از كفر

آيا پيامبر ترديد داشت (327)

و بى ايمانى آن ها سخن مى گويد. نظير همين موضوع در آيات مربوط به مسيح ديده مى شود كه وقتى خداوند در روز رستاخيز از او مى پرسد : « آيا تو مردم را به عبادت خويش و مادرت دعوت كردى » ؟ او صريحا اين مسأله را انك___ار مى كن___د و اض__اف__ه مى كن_د : « اِنْ كُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ : اگر من چنين سخنى را گفته بودم ، تو مى دانست__ى » (1)

سؤالات درس شانزدهم

درب__اره اعج__از ع__ددى و ري__اض_ى ق__رآن معج__زه ج__اوي__د پي__امب__ر ت__وضي__ح دهيد.

1- 116 / م______ائ_____ده .

(328) پيامبر شناسى

هرگاه به فرشتگان و مؤمنان منسوب گردد به معنى طلب رحمت مى باشد . در اين كه ميان « صَلُّوا » و « سَلِّمُوا » چه فرقى است ؟ مفسران بحث هاى مختلفى دارند ، آن چه مناسب تر با ريشه لغوى اين دو كلمه و ظاهر آيه قرآن به نظر مى رسد اين است كه « صَلُّوا » امر به طلب رحمت و درود فرستادن بر پيامبر است ، اما « سَلِّمُوا » يا به معنى تسلي_م در برابر فرمان هاى پيامبر گرامى اسلام است. و يا به معنى سلام فرستادن بر پيامبر صلى الله عليه و آله به عنوان « اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا رَسُولَ اللّه » و مانندآن مى باشد. و يا به معنى سلام فرستادن برپيامبر صلى الله عليه و آله به عنوان « اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا رَسُولَ اللّه » و مانند آن مى باشد.

مت__ن اصل_ى

نهى مى كند. البتّه همان گونه كه از آيات ديگر قرآن مانند سوره اِسْراء آيه 90 تا 93 برمى آيد آن ها با اين تقاضاهاى خود درخواست معجزه براى پذيرش حق و پى بردن به صدق گفتار او نمى كردند ، بلكه هدفشان بهانه جويى و لجاجت و عناد بوده است. همان طوركه مى دانيم « لَعَلَّ » معمولاً براى اظهار اميدوارى به انجام چيزى ذكر مى شود ، ولى در اين جا به معنى « نهى » آمده است ، درست مثل اين كه پدرى مى خواهد فرزند خود را از انجام چيزى نهى كند مى گويد شايد تو با فلان كس رفاقت مى كنى كه دركارهاى خود زياد جدّى نيستى ، يعنى با او رفاقت مكن زيرا رفاقت با او تو را سست مى كند. بنابراين « لَعَلَّ » در اين گونه موارد هرچند در همان معنى « شايد » به كاررفته است ، ولى مفهوم التزامى آن نهى از انجام كارى است. در آيه مورد بحث نيز خداوند به

1- 12 / ه______ود .

(330) پيامبر شناسى

پيامبرش تأكيد مى كند كه ابلاغ آيات الهى را به خاطر وحشت از تكذيب مخالفان و يا تقاضاى « معجزات اقتراحى » به تأخير نيندازد. در اين جا سؤالى پيش مى آيد كه چگونه پيامبر صلى الله عليه و آله ممكن است ابلاغ آيات الهى را تأخير اندازد و يا اصولاً از ابلاغ آن ها خوددارى كند ؟ با اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله معصوم است و هيچ گونه گناه و خطايى از او سرنمى زند. پاسخ اين است كه هرگاه پيامبر صلى الله عليه و آله مأمور به ابلاغ فورى حكمى باشد مسلما بدون واهمه آن را ابلاغ خواهد كرد ، ولى گاه مى شود كه وقت ابلاغ وسيع است و پيامبر روى ملاحظاتى آن هم نه ملاحظاتى كه به شخص خودش

بازگردد ، بلكه ملاحظاتى كه جنبه عمومى و دفاع از مكتب دارد ، ابلاغ آن را به عقب مى اندازد و اين مسلما گناه نيست ، همان گونه كه نظير آن را در سوره « مائده » آيه 67 خوانديم كه خداوند به پيامبر صلى الله عليه و آله تأكيد مى كند كه آيات الهى را ابلاغ نمايد و از تهديدهاى مردم نهراسد و خدا او را حفظ خواهدكرد «ياآ اَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ماآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ اِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ». در واقع با اين كه تأخير ابلاغ در اين جا ممنوع نبود ، ولى سرعت در آن كه توأم با نشان دادن قاطعيّت بوده اَوْلى محسوب شده است ، خداوند به اين طريق مى خواهد پيامبرش را از نظر روانى تقويت كند و قاطعيّت او را در مقابل مخالفان بيشتر سازد كه از جار و جنجال و درخواست هاى بى اساس و بهانه جويى هاى مسخره آنان وحشتى به خود راه ندهد. البتّه شك نيست كه پيامبر صلى الله عليه و آله بايد در مقابل حق طلبان معجزاتى به عنوان سند حقّانيّت خود ارائه كند و هيچ پيامبرى نمى تواند تنها روى ادعا تكيه نمايد ولى بدون شك مخالفانى كه در آيات فوق سخنى از آنان به ميان آمده در جستجوى حقيقت نبودند و معجزاتى را كه مطالبه مى كردند معجزات اقتراحى بود ( منظور از معجزات اِقْتِراحى اين است كه هركس به ميل و هوس خود پيشنهاد معجزه اى بكند و به هيچ معجزه ديگرى قناعت نكند ) مسلما چنين افرادى بهانه جو هستند نه حقيقت خواه. آيا حتما لازم است پيامبر داراى گنج هاى عظيمى باشد آن چنان كه مشركان مكّه پيشنهاد مى كردند ؟ و يا حتما بايد فرشته اى

همراه او به تبليغ رسالت پردازد ؟ از اين گ__ذشت__ه آي__ا خ__ود ق__رآن از هر معج___زه اى ب_رت_ر و بالاتر نبود ؟

هشدار جذاب پيامبر (331)

كند، ديگرى بگويد : من قبول ندارم بايد كوه هاى مكه را طلا كنى ، سومى هم بهانه بگيرد كه اين كافى نيست بايد به آسمان صعود كنى و به اين ترتيب معجزه را بازيچه بى ارزشى كنند و تازه آخركار بعداز ديدن همه اين ها او را ساحر بخوانند ). به هر ح_ال ق_رآن براى پاسخگويى به اين بهانه جويان لجوج ، از دو راه وارد مى شود؛ نخست مى گويد: «قُلْ اِنَّمَاالاْياتُ عِنْدَاللّهِ وَاِنَّمااَنَانَذيرٌمُبينٌ». اومى داند چه معجزه اى باچه زمانى و براى چه اقوامى متناسب است ، او مى داند چه افرادى درصدد تحقيق و پى جويى حقند و بايد خارق عادات به آن ها نشان دهد و چه افرادى بهانه گيرند و دنبال هواى نفس؟ تنهاوظيفه من انذاروتبليغ است وبيان كلام خدا،اماارائه معجزات و خارق عادات، تنها به اختي____ار ذات پ_____اك او است .

اين است كه « صَلُّوا » امر به طلب رحمت و درود فرستادن بر پيامبر است ، اما « سَلِّمُوا » يا به معنى تسلي_م در برابر فرمان ه_اى پيامب_ر گرامى اسلام است چنان كه در آيه 65 سوره نساء آمده : «ثُمَّ لا يَجِدُوا فى اَنْفُسِهِمْ حَرَجا مِمّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْليما : مؤمنان كسانى هستند كه به داورى تو تن دهند و حتى در دل از قضاوتت كمترين ناراحتى نداشته باشندو تسليم مطلق گردند». چنان كه در روايتى ازامام صادق مى خوانيم: «ابوبصير»از محضرش سؤال كرد منظور از «صلات» بر پيامبراسلام صلى الله عليه و آله را فهميده ايم ، اما معنى تسليم بر او چيست ؟ امام فرمود : « هُوَ التَّسْليمُ لَهُ فِى الاُْمُورِ : منظور تسليم بودن در برابر او در هركار است » . (2) و يا به معنى سلام فرستادن بر پيامبر صلى الله عليه و آله به عنوان « اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا رَسُولَ اللّه » و مانند آن مى ب_اشد ، كه محتوايش تقاضاى سلامت بر پيامبر صلى الله عليه و آله از پيشگاه خدا است .

1- «راغ__ب» در«مف__ردات» همي_ن معنى را به عبارت ديگرى آورده است .

2- « مجم___________ع البي__________ان » ، ذي__ل آي____ات م_____ورد بح___ث .

(334) پيامبر شناسى

پيامبر صلى الله عليه و آله عرض كرد: « اَمَّا السَّلامُ عَلَيْكَ فَقَدْ عَلِمْنا فَكَيْفَ الصَلاةُ عَلَيْكَ : سلام بر تو را ما مى دانيم چگونه است ، اما صلات بر شما بايد چگونه باشد » ؟ پيامبر فرمود : بگو : اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمّدٍ وَ عَلى الِ مُحَمَّدٍ كَما صَلَّيْتَ عَلى اِبْراهيمَ اِنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ ، اللّهُمَّ بارَكْ عَلى مُحَمَّدٍ وَ عَلى الِ مُحَمَّدٍ كَما بارَكْتَ عَلى اِبْراهيمَ وَ الِ اِبْراهيمَ اِنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ ». نامبرده ( نويسنده در المنثور ) علاوه بر حديث فوق ، هيجده حديث ديگر نقل كرده ، كه همگ_ى تص_ريح ش_ده كه « آل محمّد » را بايد به هنگام صلوات ذكر كرد. اين احاديث را از كتب معروف و مشهور اهل سنت از گروهى از صحابه از جمله « ابن عباس » و « طلحه » و « ابو سعيدخدرى » و « ابوهريره » و « ابومسعودانصارى » و « بريده » و « ابن مسعود » و « كعب بن عجره » و اميرمؤمنان على نقل كرده است . (1) اين نكته نيز قابل توجه است كه در بعضى از روايات اهل سنت و بسيارى از

1- « المي___زان » ، جل___د 16 ، صفح_ه 365 و 366 .

كيفيّت صلوات بر پيامبر اكرم (335)

رواي_ات شيع__ه حتى كلمه « عل__ى » ميان « محمّ__د » و « آل محمّد » جدايى نمى افكند بلكه كيفيت صلاة به اين صورت است « اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ ». اين بحث را با حديث ديگرى از پيغمبرگرامى اسلام صلى الله عليه و آله پايان مى دهيم: « ابن حجر » در « صواعق » چنين نقل مى كند كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « لا تُصَلُّوا

عَلىَّ الصَّلاةَ الْبَتْراءِ فَقالُوا وَ مَا الصَّلاةُ الْبَتْراءُ ؟ قالَ تَقُولُونَ : اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ تُمْسِكُونَ ، بَلْ قُولُوا اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ : هرگز بر من صلوات ناقص نفرستيد عرض كردند : صلوات ناقص چيست ؟ فرمود : اين كه فقط بگوييد "اَللّهُمَّ صَلِّ علَى مُحَمَّدٍ " و ادامه ندهيد، بلكه بگوييد "اَللّهُمَّ صَلِّ علَى مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ" . (1) و به خاطر همين روايات است كه جمعى از فقهاى بزرگ اهل سنت اضافه « آل محمّد » را بر نام آن حضرت در تشهد نماز واجب مى شمرند. آيا فرستادن صلوات بر پيامبر صلى الله عليه و آله واجب است يانه ؟ و اگر واجب است در كج__ا واج__ب اس__ت ؟ اي__ن س__ؤال اس__ت ك__ه فقه__ا ب__ه آن پ__اس__خ مى گ__وين__د : تم___ام فقه___اى اهل بيت آن را در تشه__د اول و دوم نم__از واج__ب مى دانن__د و در غي__ر آن مستح__ب و ع__لاوه بر اح__اديث__ى كه از طرق اهل بيت در اي__ن زمينه رسيده در كتب اهل سنت نيز رواياتى كه دالّ بر وج__وب است ك__م نيست. از جمل__ه در رواي__ت مع__روفى ، ع__ايش__ه مى گ__وي__د : « سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقُولُ : لا يُقْبَلُ صَلاةٌ اِلاّ بِطَهُورٍ وَ بِالصَّلاةِ عَلَىَّ : نم__از ب__دون طه__ارت و درود ب___ر م_ن قب__ول نخواه_د شد ». از فقهاى اهل سنت «شافعى» آن را در تشهد دوم واجب مى داند و «احمد» در يكى از دو روايت كه از او نق__ل ش__ده و جمع__ى ديگ__ر از فقه__اء، ولى بعضى م_انن__د «ابوحنيفه» آن را واجب نشمرده اند.(1)

1- « ص_واع_ق » ، صفح_ه 144 .

(336) پيامبر شناسى

سؤالات درس هف__ده__م

1 _ خداوند در آيه زير چگونه

به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله هشدار مى دهد؟ «فَلَعَلَّكَ تارِكٌ بَعْضَ مايُوحآى اِلَيْكَ وَ ضآئِقٌ بِهِ صَدْرُكَ اَنْ يَقُولُوا لَوْلاآ اُنْزِلَ عَلَيْهِ كَنْ_زٌ اَوْج_آءَ مَعَ_هُ مَلَ_كٌ اِنَّم_ا اَنْ_تَ نَ_ذي_رٌوَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ وَكيلٌ...» (12 / هود).

2 _ توصيه خدا به پيامبر در خصوص چگونگى برخورد با سؤالات بهانه جويان را با استمداد از آيه شريفه «وَ قالُوا لَوْ لا اُنْزِلَ عَلَيْهِ اي__اتٌ مِ__نْ رَبِّ___هِ قُلْ اِنَّمَ__ا الاْياتُ عِنْدَ اللّهِ وَ اِنَّما اَنَا نَذيرٌ مُبينٌ» (50 / عنكبوت) را شرح دهيد.

3 _ تفسي___ر آي___ه ك___ريم___ه «اِنَّ اللّ___هَ وَ مَ____لائِكَتَ____هُ يُصَلُّ_ونَ عَلَ_ى النَّبِ_ىِّ ي_ا اَيُّهَ_ا الَّذينَ امَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْليما» (56 / احزاب) را بنويسيد.

1- « ت_ذك_ره ع__لامّه » ، جل_د 1 ، صفح__ه 126 .

كيفيّت صلوات بر پيامبر اكرم (337)

از اين ناحيه حاصل مى شد، تا الگو و اسوه اى براى مردم باشد، چراكه بركات مشورت از زيان هاى احتمالى آن به دلايل زير به مراتب بيشتراست .

4 _ محمد فرستاده خدا است و كسانى كه با او هستند «در برابر كفار سرسخت و شديد» و «در ميان خود مهربانند» ، پيوسته آن ها را در حال «ركوع و سجود» مى بينى ، آن ها همواره «فضل خدا و رضاى او را مى طلبند» ، نشانه آن ها در صورتشان از «اثر سجده»

(338) پيامبر شناسى

نمايان است، در آيه موردبحث ترسيم بسيار گويايى از اصحاب و ياران خاص پيامبر صلى الله عليه و آله و آن ها كه در خط او بودند ، از لسان تورات و انجيل بيان ك_رده كه ه_م افتخ_ار و مباهاتى است براى آن ها كه در « حديبيه » و مراحل ديگر پايمردى ب_ه خرج دادند و هم درس آموزنده اى است براى همه مسلمانان درتمام قرون و اعصار.

5 _ منظور از مقدم نداشتن چيزى در برابر خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله پيشى نگرفتن بر آن ها است در كارها و ترك عجله و شتاب در مقابل دستور خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله است. مسؤوليت انضباط « رهروان » در برابر « رهبران » آن هم يك رهبر بزرگ الهى ايج__اب مى كن_د ك__ه در هي_چ كار و هي_چ سخ_ن و ب_رن_ام__ه ، ب__ر آن ها پيشى نگيرند و شتاب و عجله نكنند.

6 _ مسأله مديريت و فرماندهى بدون رعايت انضباط هرگز به سامان نمى رسد و اگر بخواهند كسانى كه تحت پوشش مديريت و رهبرى قرار دارند به طور خود سرانه عمل كنند ، شيرازه كارها به هم مى ريزد ، هر قدر هم رهبر و فرمانده لايق و شايسته باشند. بسيارى از شكست ها و ناكامى ها كه دامنگير جمعيت ها و گروه ها

و لشكرها شده از همين رهگ__ذر بوده است و مسلمانان نيز طعم تلخ تخلف از اين دست__ور را بارها در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله يا بعداز او چشيده اند.

مت_______________ن اصل_________ى

مانند اين ها و يا عيوب بدنى هرچند در مورد موسى بوده ، اما تناسبى با خطاب «يااَيُّهَاالَّذينَ امَنُوا» در موردپيامبراسلام صلى الله عليه و آله ندارد، زيرا نه موسى و نه پيامبراسلام صلى الله عليه و آله رامؤمنان متهم به «سحر» و «جنون» نكردند و هم چنين اتهام به عيوب بدنى به فرض كه در مورد

1- 69 / احزاب .

(340) پيامبر شناسى

موسى بوده و خداوند او را مبرا س_اخت در مورد پيامبر اسلام مصداقى در تاريخ نداشته است. به هرحال از اين آيه مى توان استفاده كرد كه هرگاه كسى در پيشگاه خدا وجيه و صاحب قدر و منزلت باشد خدا به دفاع از او در برابر افراد موذى كه نسبت هاى ناروا به او مى دهند مى پردازد ، تو پاك باش و وجاهت خود را در پيشگاه خدا حفظ كن ، او نيز به موقع پاكى تو را برملا مى سازد هرچند بدخواهان در متهم ساختن تو بكوشند. نظير اين معنى را در داستان يوسف صدّيق پاك دامن مى خوانيم كه چگونه خدا او را از تهمت بزرگ و خطرناك همسر عزيز مصر مبرا ساخت. و هم چنين در مورد مريم مادر عيس_ى كه ن_وزاد شيرخ_وارش به پاكى او گواه_ى داد و زبان ب_دخواه_ان بنى اسراييل را كه سعى در متهم ساختن او داشتند بست. ذكراين نكته نيز لازم به نظرمى رسد كه اين خطاب مخصوص مؤمنان زمان پيامبر صلى الله عليه و آله نبود ، ممكن است كسانى بعد از او قدم به عرصه وجود بگذارند اما كارى كنند كه روح مقدسش آزرده شود ، آيين او را كوچك بشمرند ، زحمات او را برباد دهند، مواريث او را به فراموشى بسپارند آن ها نيز مشمول اين آيه خواهند بود. لذا در بعضى از روايات كه از طرق اهل بيت عليهم السلام وارد شده

مى خوانيم: « آن ها كه على و فرزندان او را آزار دادند مشمول اي_ن آيه اند » . (1) آخرين سخن در تفسير آيه اين كه با توجه به حالات پيامبران بزرگ كه از زخم زبان جاهلان و منافقان در امان نبودند نبايد انتظار داشت كه افراد پاك و مؤمن هرگز گرفتار اين گونه تضعيف پيامبر و اهل بيت ايشان (341)

1- « نورالثقلين » ، جلد 4 ، صفحه 308 .

اشخاص نشوند ، چنان كه امام صادق مى گويد: «اِنَّ رِضَاالنّاسِ لايُمْلَكُ وَاَلْسِنَتِهِمْ لا تُضْبَطُ: خوشنودى همه مردم را نمى شود به دست آورد و زب___ان م___ردم را نمى ت__وان بس__ت»... امام در پايان اين حديث مى افزايد : «آيا موسى را متهم به عيوبى نكردند ؟ و آزار ندادند؟ تا اين كه خ__داون__د او را تب__رئ__ه كرد».(1)

حس عصبيت در اين قوم متعصّب

1- « نورالثقلين » ، جلد 4 ، صفحه 309 .

2- 43 / سبأ .

(342) پيامبر شناسى

مطرح مى كردند. مخصوصا تعبير به «ابائُكُمْ» (پدران شما) به جاى «ابائُنا» (پدران ما) بيشتر براى همين منظور است كه به آن قوم متعصب حالى كنند، ميراث نياكان شما در خطر است، بپاخيزيد و دست اين مرد را از آن كوتاه كنيد. تعبير به «ما هذا اِلاّ رَجُلٌ...» از دو نظر براى تحقير پيامبر صلى الله عليه و آله بوده است، يكى كلمه «هذا» (اين) و ديگرى «رَجُل» (مردى) به صورت نكره، در حالى كه همه آن ها پيامبر صلى الله عليه و آله را به خوبى و با سوابق روشن مى شناختند. اين نكته نيز قابل توجه است كه قرآن ، «آيات» را توصيف به «بَيِّنات» مى كند، يعنى دلايل حقّانيّتش همراه خود آن است. سپس دومين گفتارى را كه براى ابطال دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله مطرح ساختند بيان مى كند ، مى فرمايد : «وَ قالُوا ما هذا اِلاّ اِفْكٌ مُفْتَرًى» با اينكه تعبير به «اِفْك» براى متهم ساختن پيامبر به دروغ كافى بود، ولى آن ها باكلمه «مُفْتَرًى» آن را تأكيدمى كردند، بى آن كه هيچ دليلى بر اي_ن ادع_اى خ_ويش داشت_ه ب_اشند. و بالاخره سوّمين اتهامى را كه به پيامبر صلى الله عليه و آله بستند، تهمت «سحر» بود، چنان كه در پايان آيه مورد بحث مى خوانيم : «وَقالَ الَّذينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمّا جاءَهُمْ اِنْ هذا اِلاّ سِحْرٌ مُبينٌ». عجب اين كه اين گروه گمراه هر سه تهمت خود را با صريح ترين تأكيد كه همان حصر است، بيان مى كردند، يك جا مى گفتند: اين فقط سحر است، جاى ديگر مى گفتند: اين فقط دروغ است و بالاخره در جاى سوّم مى گفتند : او فقط مى خواهد

شما را از معبودهاى نياكان باز دارد. البتّه اي_ن سه نسبت ناروا با هم تضادّى ندارد، هر چند آن ها از كلام ضدّ و نقيض ابا نداشتند، بنابراين دليلى ن_دارد كه طبق گفته بعضى از مفسّران ما هر يك از اين تهمت ها را به گروهى از كافران نسبت دهيم. ولى چنان كه مى دانيم و تاريخ اسلام گواه آن است، هيچ يك از اين وسوسه هاى شيطانى مؤثر نيفتاد و سرانجام مردم فوج فوج وارد اين آيين شدند.

اتهامات مشركين به پيامبر (343)

اين كه خ__ط «وح__ى» از خ__ط «شع__ر» ك__ام__لاً ج__دا اس__ت، زيرا:

1- 69 / ي____س .

(344) پيامبر شناسى

_ معمولاً س__رچشم__ه شع__ر تخي__ل و پن__دار اس__ت، ش__اع_ر بيشتر بر بال و پر خيال سوار مى شود و پرواز مى كن___د، در حالى كه وحى از مبدأ هستى سرچشمه مى گيرد و بر محور واقعيت ها مى گردد.

_ شع___ر از ع__واط__ف متغيّ__ر انس__انى مى ج__وش__د و دائم__ا در ح__ال دگ__رگ__ونى اس__ت، در ح__ال__ى كه وحى بي__انگ___ر حق__ايق ثابت آسمانى مى باشد.

x 3 _ لطف شعر در بسيارى از مواد در اغراق گويى ها و مبالغه هاى آن است، تا آن جا كه گفته اند: «اَحْسَنُ الشِّعْرِ اَكْذَبُهُ: بهترين شعر دروغ آميزترين آن است». در حالى كه در وحى جز صداقت چيزى نيست.

_ شاعر در بسيارى از موارد به خاطر زيبايى هاى لفظ ناچار است خود را تسليم الفاظ كند و دنباله رو آن باشد و چه بسا حقايقى كه در اين ميان پايمال گردد.

_ سرانجام به تعبير زيباى يكى از مفسران «شعر» مجموعه شوق هايى است كه از زمين به آسمان پرواز مى كند، اما «وحى» مجموعه حقايقى است كه از آسمان به زمين نازل مى گردد و اين دو خطّ كاملاً متفاوت است. باز در اين جا لازم است براى شاعرانى كه در خط اهداف مقدسى گام برمى دارند و از عوارض نامطلوب شعر خود را بر كنار مى سازند، حساب جداگانه اى باز كنيم و ارزش مقام و هنر آن ها را فراموش نكنيم، ولى به هر حال طبيعت غالب شع_ر آن است كه گفته شد. به همين دليل قرآن مجيد در آخر سوره «شعراء» مى گويد: «وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ: شعراء كسانى هستند كه گمراهان از آن ها پيروى مى كنند». سپس در يك عبارت كوتاه و پرمعنى به ذكر

دليل آن پرداخته،

خودت» ، كنايه از اين كه چيزى از تو نخواسته ام، شاهد اين سخن جمله بعد از آن است كه مى گويد : «اِنْ اَجْرِىَ اِلاّ عَلَى اللّهِ: پاداش من تنها بر خداست». دوّم اين كه اگر مى بينيد من در بعضى از سخنانم كه از سوى پروردگارم آورده ام، به شما گفته ام : «لا اَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ اَجرا اِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِى الْقُربى: من از شما پاداشى نمى طلبم، جز دوستى خويشاوندانم» (23 / شورى). اين نيز سودش به خود شما بازگشت مى كند، چراكه «مَوَدَّت ذِى الْقُرْبى» بازگشت به مسأله «امامت و ولايت» و «تداوم خط نبوت» است، كه آن نيز براى ادامه هدايت شما ضرورى است. و در پايان آيه مى افزايد : «وَهُوَ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ شَهيدٌ». اگر من پاداشم را از او مى خواهم، به خاطر آن است كه او از همه اعمال و نيّات من آگاه است. به علاوه، او گواه حقانيّت من است، چرا كه اين همه معجزات و آيات بيّنات را او در اختيار من گذارده. و به راستى برترين گواه اوست، چراكه كسى كه حقايق را ازهمه بهتر مى داند و از همه بهتر مى تواند ادا كند و هيچ چيزى جز حق ازاو صادر نمى شود، او بهترين گواهان است و او خداست.

است كه از همه مهم تر اجابت دعوت پروردگار و تسليم در برابر فرمان او است ، مطلبى كه همه نيكى ها و خوبى ها و اطاعت اوامر الهى در آن جمع است ، آن ها با تمام وجود در برابر فرمانش تسليمند و در مقابل اراده او از خود اراده اى ندارند و بايد چنين باشد ، چراكه بعداز پاكسازى قلب و جان از آثار گناه كه موانع راه حقند ، تسليم و اجابت قطعى است . ولى از آن جا كه در ميان اوامر الهى مسائل بسيار مهمى وجود دارد كه بالخصوص بايد انگشت روى آن گذاشت ، چند موضوع مهم را به دنبال آن يادآورمى شود كه مهم ترين آن ها « نماز » است ، نمازى كه ستون دين ، پيوند خلق و خالق، مربى نفوس ، معراج مؤمن و نهى كننده از فحشا و منكر است . بع_د از آن مهم تري_ن مسأل_ه اجتماع_ى هم_ان اصل « شورى » است كه بدون آن همه كارها ناقص است ، يك انسان هر قدر از نظر فكرى نيرومند باشد ، نسبت به مسائل مختلف تنها از يك يا چند بعد مى نگرد و لذا ابعاد ديگر بر او مجهول مى ماند ، اما هنگامى كه مسائل در شورى مطرح گردد و عقل ها و تجارب و ديدگاه هاى مختلف به كمك هم بشتابند ، مسائل كاملاً پخته و كم عيب و نقص مى گردد و از لغزش دورتر است. لذا در حديث پرمعنايى از پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم : « اَنَّهُ ما مِنْ رَجُ_لٍ يُش_اوِرُ اَحَدا اِلاّ هُدِىَ اِلَى الرُّشْدِ : احدى در كارهاى خود مشورت نمى كند ، مگر اين كه به راه راست و مطلوب هدايت مى شود

». قابل توجه اين كه : تعبير در اين جا به صورتى است كه آن را يك برنامه مستمر مؤمنان مى شمرد ، نه تنها در يك كار زودگذر و

(348) پيامبر شناسى

موقت ، مى گويد : همه كارهاى آن ها در ميانشان به صورت شورى است و جالب اين كه خود پيامبر صلى الله عليه و آله با اين كه عقل

كل بود و با مبدأ وحى ارتباط داشت ، در مسائل مختلف اجتماعى و اجرايى ، در جنگ و صلح و امور مهم ديگر ، به مشورت با ياران مى نشست و حتى گاه نظرآن هارا ترجيح مى داد ، با اين كه مشكلاتى از اين ناحيه حاصل مى شد، تا الگ__و و اس__وه اى براى مردم باشد، چراكه بركات مشورت از زيان هاى احتمالى آن به دلايل زير به مراتب بيشتراست .

الف : شورى منحصرا در مورد كارهاى اجرايى و شناسايى موضوعات است ، نه درباره احكام كه تنها بايد از مبدأ وحى و از كتاب و سنت گرفته شود ، تعبير به « اَمْرُهُمْ » ( كارهايشان ) نيز ناظر به همين معنى است ، چراكه احكام ، كار مردم نيست ، كار خدا است ، به خصوص اين كه مامعتقديم هيچ امرى دراسلام نيست، مگر اين كه نص عام يا خاصى درمورد آن صادر شده است و گرنه « اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ » (3/مائده) صحيح نبود ( شرح اين معنى را بايد در كتب اصول فقه در مورد بطلان اجتهاد به معنى قانون گذارى در اسلام مطالعه كرد ) .

ب : بعضى از مفسران گفته اند كه شأن نزول جمله « وَ اَمْرُهُمْ شُورى بَيْنَهُمْ » در مورد انصار است و اين يا به خاطر آن است كه آن ها حتى قبل از اسلام كارهايشان بر اساس شورى بود و يا اشاره

به آن گروهى از انصار است كه قبل از هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله ايمان آوردند و در « عقبه » با او بيعت كردند و از حضرتش دعوت به مدينه نمودند ( چون اين سوره مكى است و آيات فوق نيز ظاه_را در مكه نازل شده ). ولى به هرحال آيه مخصوص شأن نزولش نيست و يك برنامه عمومى و همگانى را بيان مى كند. اين سخن را با حديثى از اميرمؤمنان على پايان مى دهيم ، آن جا كه فرمود : « لا ظَهيرَ كَالْمُشاوَرَةِ وَ الاِْسْتِشارَةُ عَيْ_نُ الْهِدايَ_ةِ : هيچ پشتيبان و تكيه گاهى همچون مشورت نيست و مشورت عين هداي__ت است » .(1) اين نكته ني_ز قابل توجه اس_ت كه آخرين توصيفى كه در اين آيه مطرح شده تنها انفاق در مسائل مالى را بيان نمى كند ، بلكه انف_اق از تم_ام آن چ_ه خداون_د روزى داده اس_ت ، از م_ال ، از علم ، از عقل و هوش و تج__رب__ه ، از نف__وذ اجتم__اع_ى و خ__لاص__ه از هم__ه چي__ز .

شورا در سيره پيامبر اعظم (349)

آن ها در صورتشان از اثر سجده نمايان است ، اين توصيف آن ها در تورات است و توصيف آن ها در انجيل همانند زراعتى است كه جوانه هاى خود را خارج ساخته، سپس به تقويت آن پرداخته ، تا محكم شده و بر پاى خود ايستاده است و به قدرى نمو و رشد كرده كه زارعان را به شگفتى وامى دارد،اين براى آن است كه كافران را به خشم آورد ، خداوندكسانى

1- «وسائل الشيعه»، جلد 8، صفحه 425، باب 21 از ابواب اَحْكامُ الْعِشْرَةِ.

(350) پيامبر شناسى

از آن ها را كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند وعده آمرزش و اجر عظيمى داده است .(1)

در آيه مورد بحث ترسيم بسيار گويايى از اصحاب و ياران خاص پيامبر صلى الله عليه و آله و آن ها كه در خط او بودند ، از لسان تورات و انجيل بيان ك_رده كه ه_م افتخ_ار و مباهاتى است براى آن ها كه در « حديبيه » و مراحل ديگر پايمردى به خرج دادند و هم درس آموزنده اى است براى همه مسلمانان درتمام قرون و اعصار. در آغاز مى فرمايد : « محمد فرستاده خدا است ». سپس به توصيف يارانش پرداخته و اوصاف ظاهر و باطن و عواطف و افكار و اعمال آن ها را در طى پن_ج صفت چنين بيان مى كند :

_ «كس__انى ك__ه با اوهستند دربرابر كفار شديد و محكم هستند» ( وَ الَّذينَ مَعَهُ اَشِدّاءُ عَلَى الْكُفّارِ ).

_ در دومي__ن وص_ف مى گ___وي_د : « ام_ا در مي___ان خ__ود رحي_م و مه__رب_انن_د » ( رُحَماءُ بَيْنَهُمْ ) .

آن ها كانونى از عواطف و محبت نسبت به برادران و دوستان و هم كيشانند و آتشى سخت و س_وزان و س_دى محك_م و پولادين در مقابل دشمنان . در حقيقت

عواطف آن ه_ا در اين « مهر » و « قهر » خلاص_ه مى شود .

_ در سومي_ن صف_ت كه از اعم_ال آن ه_ا سخ_ن مى گوي_د م_ى اف_زاي_د : « پيوسته آن ه_ا را در ح_ال رك_وع و سج_ود مى بين_ى و هم_واره ب_ه عب_ادت خ_دا مشغولن_د » ( تَريهُمْ رُكَّعا سُجَّدا ). اين تعبير عبادت و بندگى خدا را كه با دو

1- 29 / فت_________ح .

صفات پنج گانه ياران پيامبران (351)

ركن اصليش « ركوع و سجود » ترسيم شده به عنوان حالت دائمى و هميشگى آن ها ذكر مى كند ، عبادتى كه رمز تسليم در ب__راب__ر ف_رمان حق و نف_ى كبر و خودخواه_ى و غ_رور ، از وجود ايشان است .

_ در چه___ارمي__ن ت__وصي__ف ك__ه از ني__ت پ__اك و خ__ال__ص آن ها بحث مى كند ، مى فرمايد : « آن ه_ا هم__واره فض___ل خ__دا و رض_اى او را م_ى طلبن__د » (يَبْتَغُ__ونَ فَضْ___لاً مِ__نَ اللّ__هِ وَ رِضْوانا ) .

نه براى تظاهر و ريا قدم برمى دارند و نه انتظار پاداش از خلق خدا دارند ، بلكه چشمشان تنه_ا به رض_ا و فضل او دوخته شده و انگيزه حركت آن ها در تمام زندگى همين است و بس. حتى تعبير به « فَضْل » نشان مى دهد كه آن ها به تقصي__ر خ___ود معت__رفن__د و اعم_ال خ__ود را كمت__ر از آن مى دانند كه پاداش الهى براى آن بطلبند ، بلكه با تمام تلاش و ك_وشش ب_از هم مى گويند خداوندا ! اگر فض__ل تو به ي__ارى ما ني__ايد واى بر ما .

_ در پنجمي_ن و آخري_ن توصي_ف از ظاه_ر آراست_ه و نوران_ى آن ه__ا بح_ث كرده ، مى گويد : « نشان_ه آن ه_ا در صورتش_ان از اثر سج_ده نماي_ان اس_ت » ( سيماهُمْ فى

وُجُوهِهِمْ مِنْ اَثَرِ السُّجُ___ودِ ) .

« سيما » در اصل به معنى علامت و هيئت است ، خواه اين علامت در صورت باشد يا در جاى ديگر بدن هرچند در استعمالات روزمره فارسى به نشانه ه_اى ص__ورت و وض__ع ظاه_رى چه_ره گفت_ه مى شود. ب_ه تعبي_ر ديگرى « قيافه » آن ها به خوبى نشان مى دهد كه آن ها انسان هايى خاضع در برابر خداون_د و ح__ق و قانون و عدالتند ، نه تنها در صورت آن ها ، كه در تمام وجود و زن_دگى آنان اين علامت منعكس است. به هرحال قرآن بعد از بيان همه اين اوصاف

(352) پيامبر شناسى

مى افزايد: « اين توصيف آن ها ( ياران محمد صلى الله عليه و آله ) در تورات است » ( ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِى التَّوْريةِ ). اين حقيقتى است كه از پيش گفته شده و توصيفى است در يك كتاب بزرگ آسمانى كه از پيش از هزارس__ال قبل نازل شده است. سپس به توصيف آن ها در يك كتاب بزرگ ديگر آسمانى يعنى « انجيل » پرداخته ، چنين مى گويد : « توصيف آن ها در انجيل همانند زراعتى است كه جوانه هاى خود را خارج ساخته ، سپس به تقويت آن پرداخته ، تا محكم شده و بر پاى خود ايستاده است و به قدرى نمو و رشد كرده و پر بركت شده كه زارعان را به شگفتى وامى دارد » ( وَ مَثَلُهُمْ فِى الاِْنْجيلِ كَزَرْعٍ اَخْرَجَ شَطْئَهُ فَ_ازَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى عَلى سُوقِه يُعْجِبُ الزُّرّاعَ ). «شَطْأَ» به معنى «جوانه» و «جوجه» است، جوانه هايى كه از پايين ساقه و كنار ريشه ها بيرون مى آيد. « اآزَرَ » از ماده « مُؤازَرَة » به معنى معاونت است .

« اِسْتَغْلَظَ » از ماده « غلظت » ب_ه

معنى سفت و محكم شدن است. جمل_ه « اِسْتَ_وى عَل_ى سُوقِهِ » مفهومش اين است كه به حدى محكم شده كه بر پاى خ_ود ايستاده ، ( توجه داشته باشيد كه « سوق » جمع « ساق » است ). تعبير « يُعْجِبُ الزُّرّاعَ » يعنى به حدى از نمو سريع و جوانه هاى زياد و محصول وافر رسيده كه حتى كشاورزانى كه پيوسته با اين مسائل سر و كار دارند در شگفتى فرو مى روند. جالب اين كه : در توصيف دوم كه در انجيل آمده نيز پنج وصف عمده براى مؤمنان و ياران محمد صلى الله عليه و آله ذكر شده است ، ( جوانه زدن _ كمك كردن براى پرورش _ محكم شدن _ برپاى خود ايستادن _ نمو چشمگير اعجاب انگيز ). درحقيقت اوصافى كه در تورات براى آن ها ذكر شده ، اوصافى است كه ابعاد وجود آن ها را ازنظرعواطف و اهداف و اعمال و صورت ظاهر بيان مى كند و امااوصافى كه در انجيل آمده بيانگرحركت و نمو و

صفات پنج گانه ياران پيامبران (353)

رشد آن ها در جنبه هاى مختلف است. آرى آن ها انسان هايى هستند با صفات والا كه آنى از « حركت » باز نمى ايستند ، همواره جوانه مى زنند و جوانه ها پرورش مى يابد و بارور مى شود. همواره اسلام را با گفتار و اعمال خود در جهان نشر مى دهند و روز به روز خيل تازه اى بر جامعه اسلامى مى افزايند. سپس در دنباله آيه مى افزايد : اين اوصاف عالى ، اين نمو و رشد سريع و اين حركت پر بركت ، به همان اندازه كه دوستان را به شوق و نشاط مى آورد ، سبب خشم كفار مى شود : « اين براى آن است كه كافران را به

خشم آورد » ( لِيَغيظَ بِهِمُ الْكُفّارَ ) . و در پايان آيه مى فرمايد : « خداوند كسانى از آن ها را كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند وعده آمرزش و اجر عظيمى داده اس_ت » ( وَعَدَ اللّهُ الَّذينَ امَنُوا وَ عَمِلوُا الصّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ اَجْرا عَظميا ). بديهى است اوصافى كه در آغاز آيه گفته شد ايمان و عمل صالح در آن جمع بود ، بنابراين تكرار اين دو وصف ، اشاره به تداوم آن است ، يعنى خداوند اين وعده را تنها به آن گروه از ياران محمد صلى الله عليه و آله داده كه در خط او باقى بمانند و ايمان و عمل صالح را تداوم بخشند و گرنه كسانى كه يك روز در زمره دوستان و ياران او بودند و روزديگر از او جدا شدند و راهى بر خلاف آن در پيش گرفتند ، هرگز مشمول چنين وعده اى نيستند. جمله «وَالَّذينَ مَعَهُ» ( كسانى كه با او هستند ) مفهومش همنشين بودن و مصاحبت جسمانى با پيامبر صلى الله عليه و آله نيست ، چراك_ه منافقين هم داراى چنين مصاحبتى بودند، بلكه منظوراز « مَعَهُ » به ط_ور قط_ع هم_راه بودن از نظر اصول ايمان و تقوى است. بنابراين ما هرگز نمى توانيم از آيه فوق يك حكم كلى درباره همه معاصران و همنشينان پيامبر صلى الله عليه و آله استفاده كنيم. ولى هرگاه خودرا از پيشداورى ها تهى كنيم، قرائن روشنى در برابر ما وجود دارد كه اين عقيده مشهور

(354) پيامبر شناسى

را متزلزل مى سازد : جمله «رَضِىَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ » در سوره توبه تنها مخصوص مهاجران وانصار نيست ، زيرا در همان آيه در كنار مهاجران و انصار « وَالَّذينَ اتَّبَعُوهُمْ بِاِحْسانٍ

» قرار گرفته كه مفهومش شامل تمام كسانى است كه تا دامنه قيامت به نيكى از آن ها پيروى مى كنند. همان گونه كه «تابعان» اگر يك روز در خط ايمان و احسان باشند و روز ديگر در خط كفر و اسائ_ه (بدى كردن) قرار گيرند، از زيرچتر رضايت الهى خارج مى شوند. عين اين مطلب درب_اره «صحابه» نيز مى آيد ، زيرا آن ها را نيز در آخرين آيه سوره فتح مقيد به ايمان و عمل صالح كرده كه اگر يك روز اين عنوان از آن ها سلب شود از دايره رضايت الهى بيرون خواهند رفت. و به تعبيرديگر، تعبير به «احسان» هم در مورد « ت__ابع__ان » اس__ت و ه__م در م__ورد « متب__وع_ان » ، بنابراي_ن هر ك_دام از اين دو ، « خط احسان » را رها كنند مشمول رضايت خدا نخواهند بود .

، فاصله گرفته اند ، گاه آن چنان به ج_ان هم مى افتند و كينه توزى و خونريزى مى كنند كه هرگز دشمنان اسلام آن چنان نكردند. گاه با كف_ار آن چن_ان پيون_د دوست_ى مى بندن_د كه گوي_ى برادرانى از يك اصل و نسبند. نه خبرى از آن ركوع و سجود است و نه آن نيات پاك و « اِبْتِغاءِ فَضْلِ اللّه » و نه آثار سجود در چه_ره نمايان و نه آن نمو و رشد و جوانه زدن و قوى شدن و روى پاى خود ايستادن. و عجب اين كه هرقدر از اين اصول قرآنى فاصله گرفته ايم به درد و رنج و ذلت و نكبت بيشترى گرفتار شده ايم، ولى باز متوجه نيستيم از كجا ضربه مى خوريم؟ باز «حميّت هاى جاهليت» م__ان__ع ان__ديش__ه و تج__دي__د نظ__ر و ب__ازگشت ب_ه ق__رآن است، خدايا ما را از اين خواب عميق و خطرناك بيدار كن.

كه در هي_چ كار و هيچ سخن و برنامه ، بر آن ها پيشى نگيرند و شتاب و عجله نكنند. البته اين بدان معنا نيست كه اگر پيشنهاد يا مشورتى دارند در اختيار رهبر الهى نگذارند ، بلكه منظور جلو افتادن و تصميم گرفتن و انجام دادن پيش از تصويب آن ها است ، حتى نبايد درباره مسائل بيش از اندازه لازم سؤال و گفتگو كرد ، بايد گذاشت كه رهبر خودش به موقع مسائل را مطرح كند ، آن هم رهبر معصوم كه از چيزى غفلت نمى كند و نيز اگر كسى سؤالى از او مى كند نبايد ديگران پيشقدم شده ، پاسخ سؤال را عجولانه بگويند ، در حقيقت همه اين معانى در مفهوم آيه جمع است .

يا اَيُّهَا الَّذي_نَ امَنُ_وا لا تَرْفَع_وُا اَصْواتَكُ_مْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِ_ىِّ وَ لاتَجْهَروُا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ اَنْ تَحْبَ_طَ اَعْمالُكُ_مْ وَ اَنْتُ___مْ لا تَشْعُ__روُنَ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد صداى خودرا فراتر از صداى پيامبر نكنيد و در برابر او بلند سخن مگوييد (و داد و فرياد نزنيد) آن گونه ك_ه بعضى از شما در برابر بعضى مى كنند، مبادا اعمال شما نابود گردد ، در ح__ال_ى ك_ه نمى داني__د .(1)

1- 1 / حجرات .

آداب حضور پيامبر (357)

جمله اول (لا تَرْفَعُوا اَصْواتَكُمْ...) اشاره به اين است كه صدا را بلندتر از صداى پيامبر صلى الله عليه و آله نكنيد ، كه اين خود يك نوع بى ادبى در محضر مبارك او است ، پيامبر صلى الله عليه و آله كه جاى خود دارد ، اين كار در برابر پدر و مادر و استاد و معل_م ني_ز مخال_ف احترام و ادب است. اما جمله ( لا تَجْهَروُا لَهُ بِالْقَوْلِ ... ) ممكن است تأكيدى بر همان معنى جمله اول باشد يا اشاره به

مطلب تازه اى و آن ترك خطاب پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله با جمله « يا محمد » و تبديل آن به «يا رسول اللّه است. بديهى است اگر اين گونه اعمال به قصد توهين به مقام شامخ نبوت باشد ، موجب كفر است و بدون آن ايذاء و گناه. در صورت اول علت حبط و نابودى اعمال روشن است ، زيرا كفر علت حبط ( از ميان رفتن ثواب عمل نيك ) مى شود. و در صورت دوم نيز مانعى ندارد كه چنين عمل زشتى باعث نابودى ثواب بسيارى از اعمال گردد و نابود شدن ثواب بعضى از اعمال به خاطر بعضى از گناهان خاص ، بى مانع است ، همان گونه كه نابود شدن اثر بعضى از گناهان به وسيله اعمال صالح نيز قطعى است و دلايل فراوانى در آيات قرآن يا روايات اسلامى بر اين معنى وجود دارد ، هرچند اين معنى به صورت يك قانون كلى در همه « حسنات » و « سيئات » ثابت نشده است، اما در مورد بعضى از «حسنات» و «سيئات» مهم، دلائلى نقلى وجود دارد و دليلى هم از عقل برخلاف آن نيست.(1)

1- 2 / حجرات .

(358) پيامبر شناسى

اِنَّ الَّذينَ يَغُضُّونَ اَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُ__ولِ اللّ__هِ اوُلئِ__كَ الَّ__ذينَ امْتَحَ__نَ اللّ__هُ قُلُ_وبَهُ__مْ لِلتَّقْ__وى لَهُ__مْ مَغْفِرَةٌ وَ اَجْرٌعَظيمٌ

آن هاكه صداى خودرا نزد رسول خدا كوتاه مى كنند ،كسانى هستند كه خداوند قلوبشان را براى تقوى خالص نموده و ب___راى آن ه____ا آم__رزش و پ__اداش عظيم_ى اس_ت .(2)

« يَغُضُّونَ » از ماده « غَضّ » ( بر وزن حَظّ ) به معنى كم كردن و كوتاه نمودن نگاه يا صدا است و نقطه مقابل آن خيره نگاه كردن و صدا

را بلند نمودن است. «اِمْتَحَنَ» ازماده «امتحان» دراصل به معنى ذوب كردن طلا و گرفتن ناخالصى آن است، ولى بعدا درمعنى آزمايش به كار رفته است ، مانند آيه مورد بحث ، آزمايشى كه نتيجه آن خلوص قلب و گستردگى آن براى پذيرش تقوى است. قابل توجه اين كه : در آيه قبل تعبير به « نبى » شده و در اين جا تعبير به « رسول اللّه » صلى الله عليه و آله و هر دو گويا اشاره به اين نكته است كه پيامبر صلى الله عليه و آله از خود چيزى ندارد ، او فرستاده خدا و پي_ام آور او است ، اسائه ادب در برابر او اسائه ادب نسبت به خدا است و رعايت ادب نسبت ب_ه او رعاي_ت نسب_ت به خداوند است .

1- ش_رح بيشت_ر پيرام_ون مسأل__ه "حب__ط" را در جل_د دوم تفسي_ر نمون__ه صفح__ه 70 ، ذيل آي___ه 217 س___وره بق___ره مط___الع__ه كني__د .

2- 3 / حجرات .

آداب حضور پيامبر (359)

اِنَّ الَّذي_نَ يُنادوُنَ_كَ مِ_نْ وَراءِ الْحُجُ_راتِ اَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلوُنَ

( ول___ى ) كس___انى ك___ه ت___و را از پش__ت حج___ره ه_ا بلن____د ص___دا مى زنن_____د ،اكث_____رش___ان نم___ى فهمن___د .(1)

« حُجُرات » جمع « حُجْرَة » در اين جا اشاره به اطاق هاى متعدد است كه در كنار مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله براى همسران او تهيه شده بود و در اصل از ماده « حَجْر » به معنى منع است ، زيرا « حُجْرَة » مانع ورود ديگران در حريم زندگى انسان است و تعبير به « وراء » در اين جا به معنى بيرون است، از هرطرف كه باشد، زيرا در حجره هاى پيامبر به مسجد گشوده مى شد و افرادنادان و عجول گاه دربرابر درحجره مى آمدند و فرياد يامحمد صلى الله عليه و آله مى زدند، قرآن آن ها را از اين كار نهى مى كند.

اين چه عقلى است كه انسان در برابر بزرگترين سفير الهى رعايت ادب نكند و با صداى بلند و نامؤدّبانه ، همچون اعراب « بنى تميم » پشت خانه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بيايد و فري_اد زن_د : « يا مُحَمَّدُ ، يا مُحَمَّدُ صلى الله عليه و آله اُخْرُجْ اِلَيْنا » و آن كانون مهر و عطوفت پروردگار را بدين وسيله ايذاء و آزار نمايد. اصولاً هر قدر سطح عقل و خرد انسان بالاتر مى رود ، بر ادب او افزوده مى شود ، زيرا « ارزش ها » و « ضدارزش ها » را بهتر درك مى كند و به همين دليل بى ادبى هميش__ه نشانه بى خ_ردى است ، يا به تعبير ديگر بى ادبى كار حيوان و ادب كار انسان است. تعبيربه «اَكْثَرُهُمْ لايَعْقِلوُنَ» ( غالب آن ها نمى فهمند ) يا به خاطر اين است كه « اَكْثَر » در زبان عرب گاه به معنى "همه" مى آيد، كه براى رعايت احتياط و ادب اين تعبير را به كار مى برند ، كه حتى اگر يك نفر مستثنى بوده باشد حق او ضايع نشود، گويى خداوندبا اين تعبير

1- 4 / حجرات .

(360) پيامبر شناسى

مى فرمايد : « من كه پروردگار شما هستم و به همه چيز احاطه علمى دارم به هنگام سخن گفتن رعايت آداب مى كنم ، پس شما چرارعايت نمى كنيد » .

وَ لَ___وْ اَنَّهُ___مْ صَبَ____روُا حَتّ___ى تَخْ____رُجَ اِلَيْهِ____مْ لَك___انَ خَيْ___را لَهُ____مْ وَ اللّ__هُ غَفُ___ورٌ رَحي_____مٌ

ه__ر گ__اه آن ه__ا صب__ر مى ك__ردن_د تا خود به سراغشان آيى براى آن ها بهتر بود و خداوند غفور و رحيم است .(1)

درست است كه عجله و شتاب گاه سبب مى شود كه انسان زودتر به مقصود خود برسد ، ولى شكيبايى و صبر در چنين مقامى مايه رحمت و آمرزش و اجر عظيم است و

مسلما اين ب_ر آن برت___رى دارد. و از آن جا كه افرادى ناآگاهانه قبلاً مرتكب چنين كارى شده بودند و با نزول اين دستور الهى طبعا به وحشت مى افتادند ، قرآن به آن ها نيز نويد مى دهد كه اگر توبه كنند ، مشمول رحم_ت خداون_د مى شون_د ، ل_ذا در پاي_ان آي_ه مى فرمايد : « و خداوند غفور و رحيم است » ( وَ اللّ__هُ غَفُ___ورٌ رَحيمٌ ) .

كوچك رعايت مى كردند. اصولاً دين مجموعه اى است از آداب: ادب در برابر خدا، ادب در مقابل پيامبر صلى الله عليه و آله و پيشواي_ان معص_وم صلى الله عليه و آله ، ادب در مقابل استاد و معلم و پدر و مادر و عالم و دانشمند. حتى دقت در آيات قرآن مجيد نشان مى دهد خداوند با آن عظمت هنگامى كه با بندگان خود سخن مى گويد آداب را كاملاً رعايت مى كند. جايى كه چنين است ، تكليف مردم در مقابل خدا و پيغمبرش روشن است. در حديثى مى خوانيم : « هنگامى كه آيات آغاز سوره مؤمنون نازل شد و يك سلسله آداب اسلامى را به آن ها دستور داد ، از جمله مسأله خشوع در نماز ، پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله كه قبلاً به هنگام نماز گاه به آسمان نظر مى افكند ، ديگر سر برنمى داشت و دائما به زمين نگاه مى فرمود » .(2) در مورد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نيز اين موضوع تا آن حد مهم است كه قرآن صريحا در آيات فوق مى گويد صدا را بلندتر از ص_داى پيامبر صلى الله عليه و آله كردن و در مقاب_ل او جار و جنجال راه انداختن موجب حبط اعمال و از بين رفتن ثواب است. روشن است تنها رعايت اين نكته در

1- « بحار الانوار » ، جلد 75 ، صفحه 68 و 67 .

2- « تفسير مجمع البيان ، تفسير فخر رازى » ، ذيل آيه 2 / مؤمنون .

(362) پيامبر شناسى

برابر پيامبر صلى الله عليه و آله كافى نيست ، بلكه ام_ور ديگ_رى كه از نظر سوء ادب همانن_د صداى بلند و ج_ار و جنجال است نيز در محضرش ممنوع است و به اصطلاح فقهى در اين جا بايد « اِلْغاءِ خُصُوصِيَّت » و « تَنْقيحِ مَناط » كرد

و اشباه و نظاير آن را به آن ملحق نمود. حتى بعضى از مفسران آيات مورد بحث راتوسعه داده ، گفته اند مراحل پايين تر ، مانند علما و دانشمندان و رهبران فكرى و اخلاقى را نيز شامل مى شود ، مسلمانان موظفند در برابر آن ها نيز آداب را رعايت كنند .

كه پيامبر صلى الله عليه و آله براى فتح مكه حركت فرمود ( سال هشتم هجرت ) ماه مبارك رمضان بود ، جمعيت زيادى با حضرت بودند ، گروهى سواره و گروهى پياده ، وقتى به منزلگاه « كراع الغميم » رسيدند ، دستور دادند ظرف آبى آوردند و حضرت صلى الله عليه و آله روزه خودرا افطار كرد، همراهان نيز افطاركردند، ولى عجيب اين كه جمعى از آن ها بر پيامبر صلى الله عليه و آله پيشى گرفتند و حاضر به افطار نشدند و بر روزه خود باقى ماندند ، پيامبر صلى الله عليه و آله آن ها را عُصاة يعن__ى « جمعيت گن_اهكاران » ناميد .(1)

_ داستان تخلف از لشكر « اسامه » در آستانه وفات پيامبر صلى الله عليه و آله معروف است كه حضرت به مسلمانان دستور دادكه به فرماندهى «اسامة بن زيد» براى جنگ با روميان آماده شوند و به مهاجران و انصارفرمود بااين لشكر حركت كنند.

شايد مى خواست به هنگام رحلتش مسائلى كه در امر خلافت واقع ش_د ، تحق_ق نياب_د و ح_تى تخلف كنندگان از لشكر اسامه را لعن ف__رم__ود ، ام_ا با اين ح__ال گ__روه__ى از ح__ركت سرباز زدند ، به بهانه اين كه در اين شرايط خاص پيامب_ر صلى الله عليه و آله را تنها نمى گذاريم .

_ داستان « قلم و دوات » در ساعات آخر عمر پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله نيز معروف و تكان دهنده است و بهتر اين است كه ترجمه عبارت صحيح مسلم را در اين جا بياوريم. «هنگامى كه وفات پيامبر صلى الله عليه و آله نزديك شد ، گروهى در خانه نزد او بودند از جمله «عمربن خطاب»، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند : نامه اى بياوريد تا براى شما مطلبى بنويسم كه هرگز بعد از آن گمراه نشوي_د ، عمر گفت : بيمارى بر پيامبر صلى الله عليه و آله غلبه كرده (والعياذباللّه سخنان ناموزون مى گويد)قرآن نزد شما است و همين كتاب الهى ما را كافى است.

در اين هنگام در ميان

1- « وسائل » ، جلد 7 ، صفحه 125 .

(364) پيامبر شناسى

حاضران در خانه اختلاف افتاد ، بعضى گفتند بياوريد تا پيامبر صلى الله عليه و آله نامه خود را بنويسد ، تا هرگز گمراه نشويد ، در حالى كه بعضى ديگر سخن عمر را تكرار مى كردند ، هنگامى كه سخنان ناموزون و اختلاف بالاگرفت، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود برخيزيد و ازمن دور شويد » .(1) قابل توجه اين كه عي___ن اي__ن ح__دي__ث را ب__ا مختص__ر تف__اوت__ى « بخارى » نيز در « صحيح » خود آورده است . (2) اين ماجرا از ح_وادث مه_م تاري_خ اسلام است ك_ه نياز ب_ه تحليل فراوان دارد و اين ج_ا ج_اى ش_رح آن نيس_ت ، ول_ى ب_ه هر حال يكى از روش__ن ت__ري__ن م__وارد تخل__ف از دست__ور پي__امب__ر صلى الله عليه و آله و مخ__الف__ت ب__ا آيه مورد بحث «يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنوُا لاتُقَ__دِّم_وُا بَيْنَ يَ__دَىِ اللّ__هِ وَ رَسُولِه» محس__وب مى شود .

1- «صحيح مسلم»، جلد 3، كتاب الوصيه، حديث 22، صفحه 1259 .

2- « صحي_ح بخارى » ، جلد 6 ، باب مرض النبى و وفاته ، صفحه 11 .

انضباط اسلامى در همه چيز و همه جا (365)

سؤالات درس هجدهم

1 _ چرا مشركين پيامبر صلى الله عليه و آله را به شعر و شاعرى متهم مى كردند؟ پاسخ را با بررسى آيه شريفه «وَ م__ا عَلَّمْن__اهُ الشِّعْ__رَ وَ م__ا يَنْبَغى لَهُ اِنْ هُوَ اِلاّ ذِكْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبينٌ» (69 / يس) مرقوم نماييد.

2 _ يك__ى از دلاي__ل م__وفقي__ت پي__امب__ر اكرم صلى الله عليه و آله را براساس آيه كريمه «قُلْ ماسَأَلْتُكُمْ مِنْ اَجْرٍ فَهُوَلَكُمْ اِنْ اَجْرِىَ اِلاّ عَلَى اللّهِ وَ هُ__وَ عَل__ى كُ__لِّ شَ__ىْ ءٍ شَهي____دٌ» (47 / سب__أ) ت__وضيح دهيد.

3 _ شورا در سيره پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله را با

استمداد از آيه شريفه «وَ الَّذينَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ اَقامُوا الصَّلوةَ وَ اَمْرُهُمْ شُورى بَيْنَهُمْ وَ مِمّ__ا رَزَقْن__اهُ__مْ يُنْفِقُ__ونَ» (38 / ش____ورى) ش___رح دهي___د.

4 _ صفات پنجگانه ياران پيامبر صلى الله عليه و آله را با بررسى آيه زير فقط نام ببريد (شرح ندهيد). «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَالَّذينَ مَعَهُ اَشِدّاءُ عَلَى الْكُفّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ تَريهُمْ رُكَّعا سُجَّدا يَبْتَغُونَ فَضْ_لاً مِنَ اللّهِ وَ رِضْوانا سيماهُمْ فى وُجُوهِهِمْ مِنْ اَثَرِ السُّجُودِ ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِى التَّ_وْريةِ وَ مَثَلُهُمْ فِى الاِْنْجيلِ كَزَرْعٍ اَخْ_رَجَ شَطْئَهُ فَازَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى عَلى سُوقِه يُعْجِبُ الزُّرّاعَ لِيَغيظَ بِهِمُ الْكُفّارَ وَعَدَ اللّهُ الَّذينَ امَنُوا وَ عَمِلوُا الصّ__الِح__اتِ مِنْهُ___مْ مَغْفِ___رَةً وَ اَجْ____را عَظيم__ا» (29 / فتح) .

5 _ ب_ا ب__ررسى آي__ه ش__ريف__ه «ي____ا اَيُّهَ_ا الَّ__ذينَ امَن__وُا لا تُقَ___دِّمُ__وا بَيْ__نَ يَدَىِ اللّ__هِ وَ رَسُولِ__ه وَ اتَّقُوا اللّ__هَ اِنَ اللّهَ سَميعٌ عَليمٌ» (1 / حج__رات) آداب حض__ور پي__امب__ر را ت__وضي__ح دهي____د.

6 _ م__وض__وع انضب__اط اس__لام_ى و رع__اي__ت سلسل__ه م_رات__ب ف_رم_ان_دهى از چه آي__ه اى استنب__اط مى ش__ود؟ توضيح دهيد.

(366) پيامبر شناسى

و اهل حرم خود را نيز در هودج ها قرارداد و با همه اهل البيت خود و تمام مهاجرين و انصار و قبايل عرب و گروه عظيم__ى از خلق حركت فرمود .

اتّفاقا در اين هنگام بيمارى آبله _ يا حصبه _ در ميان مردم شيوع يافته بود و همين عارضه موجب گرديد كه بسي__ارى از م__ردم از ع__زيم__ت و ش__ركت در اين سفر بازماندند ، مع الوصف گروه بى شمارى با آن حضرت حركت نم__ودن_د كه تع__داد آن ه__ا ب__ه 000/114 و 000/120 تا 000/124 نفر و بيشتر ثبت شده است .

پس از آن كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مناسك حجّ را انجام دادند و با جمعيّتى كه به همراه آن حضرت بودند آهنگ بازگشت

درس نوزدهم (367)

به مدينه فرمودند چون به غدير خمّ (كه در نزديك جُحْفَه است) رسيدند ، جبرئيل امين فرود آمد و از طرف خداى تعالى اين آيه را آورد: « يأَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّ_غْ ما أُنْ_زِلَ اِلَيْ_كَ مِ_نْ رَّبِّ_كَ وَ اِنْ لَّمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ اِنَّ اللّهَ لا يَهْدِى الْقَوْمَ الْكفِرينَ »

جحف__ه من__زلگ__اه__ى اس__ت ك__ه راه ه__اى متع__دّد (راه اه__ل م__دين__ه و مص__ر و ع__راق) از آن ج__ا منشعب و جدا مى ش___ود و ورود پيغمب____ر صلى الله عليه و آله و هم____راه__ان ب_ه آن نقط___ه در روز پنجشنب__ه هج__ده__م ذيحجّ__ه تحقّ__ق ي__افت .

امين وحى الهى آيه فوق الذكر را آورد و از طرف خداوند آن حضرت را امر كرد كه على عليه السلام را به ولايت و امامت معرّفى و منصوب فرمايد و آنچه درباره پيروى از او و اطاعت اوامر او از جانب خدا بر خلق واجب آمده به همگان ابلاغ فرمايد . در اين هنگام آن ها كه از آن

مكان گذشته بودند به امر پيغمبر بازگشتند و آن ها هم كه در دنبال قافله بودند رسيدند و در همان جا متوقّف شدند . در اين سرزمين درختان كهن و انبوه و سايه گستر وجود داشت كه پيغمبر صلى الله عليه و آله قدغن فرمود كسى زيردرختان پنج گانه كه به هم پيوسته بودند فرود نيايد و خار و خاشاك آن جا را برطرف سازند. وقت ظهر حرارت هوا شدّت يافت به طورى كه مردم قسمتى از رداى خود را برسر و قسمتى را زيرپا افكندند و براى آسايش پيغمبر صلى الله عليه و آله چادرى تهيه و روى درخت افكندند تا سايه كاملى براى پيغمبر صلى الله عليه و آله فراهم گشت . اذان ظهر گفته شد و آن حضرت در زير آن درختان نمازظهر را با همه همراهان ادا فرمود. پس از فراغ از نماز درميان گروه حاضرين بر محل مرتفعى كه از جهاز شتران ترتيب داده بودند قرار گرفت و آغاز خطبه فرمود و با صداى بلند همگان را متوجّه ساخت و چنين فرمود :

(368) پيامبر شناسى

حمد و ستايش مخصوص ذات خدا است . يارى از او مى خواهيم و به او ايمان داريم و توكّل ما به او است و از بدى هاى خود و اعمال ناروا به او پناه مى بريم . گمراهان را جز او راهنمايى نيست و آن كس را كه او راهنمائى فرموده گمراه كننده نخواهد بود و گواهى مى دهم كه معبودى (در خور پرستش) جز او نيست و اين كه محمّد صلى الله عليه و آله بنده و فرستاده او است . پس از ستايش خداوند و گواهى به يگانگى او . اى گروه مردم ، همانا خداوند مهربان و دانا مرا آگهى داده كه دوران عمرم سپرى گشته و

قريبا دعوت خداوند را اجابت و به سراى باقى خواهم شتافت . من و شماها هركدام برحسب آنچه به عهده داريم مسئوليم ، اينك انديشه و گفتار شما چيست ؟

مردم گفتند : ما گواهى مى دهيم كه تو ابلاغ فرمودى و از پند ما و كوشش در راه وظيفه دريغ نفرمودى ، خداى به تو پاداش نيكو عطا فرمايد . فرمود: آيا نه اين است كه شماها به يگانگى خداوند و اين كه محّمد صلى الله عليه و آله بنده و فرستاده او است گ___واه__ى مى دهي___د و ب__ه اي__ن ك___ه بهش___ت و دوزخ و م___رگ و قي___امت ترديد ن___اپ__ذير است و اين كه مردگان را خ_دا برم__ى انگي____زد و اين ه___ا هم____ه راس__ت و م____ورد اعتق__اد شم__ا اس___ت ؟

همگان گفتند : آرى ، به اين حقايق گواهى مى دهيم . پيغمبر صلى الله عليه و آله گفت: خداوندا گواه باش و با تأكيد و مبالغه در توجّه و شنوائى همگى و اقرار مجدّد آنان به اين كه سخنان آن حضرت را شنيده و توجّه دارند فرمود : همانا من در انتقال به سراى ديگر و رسيدن به كنار حوض بر شما سبقت خواهم گرفت و شما در كنار حوض بر من وارد مى شويد . پهناى

شرح غدير خم (369)

حوض من بمانند مسافت بين صَنْعاء و بُصْرى است و در آن به شماره ستارگان _ قدح ها و جام هاى سيمين هست ، بينديشيد و مواظب باشيد كه پس از درگذشتن من با دوچيز گرانبها و ارجمند كه در ميان شما مى گذارم چگونه رفتار نمائيد ؟! در اين موقع يكى در ميان مردم بانگ برآورد كه يا رسول اللّه آن دوچيز گرانبها و ارجمند چيست ؟ فرمود: آن كه بزرگتر است كتاب خدا

است كه يك طرف آن در دست خدا و طرف ديگر آن در دست شما است (كنايه از اين كه كتاب خدا وسيله ارتباط با خداوند است) بنابراين آن را محكم بگيريد و از دست ندهيد تا گمراه نشويد و آن ديگر كه كوچك تر است عترت من (اهل بيت من) مى باشد و همانا خداى مهربان و دانا مرا آگاه فرمود كه اين دو هرگز از يكديگر جدا نخواهند شد تا كنار حوض بر من وارد شوند و من اين امر را (عدم جدائى كتاب و عترت را) از پروردگار خود درخواست نموده ام . بنابراين ، بر آن دو پيشى نگيريد و از پيروى آن دو بازنايستيد و كوتاهى نكنيد كه هلاك خواهيد شد . سپس دست على عليه السلام را گرفت و او را بلن_د نم_ود تا به ح_دّى كه سفي_دى زيربغ_ل هر دو نماي_ان شد و مردم او را ديدند و شناختند .

و فرمود: اى مردم كيست كه بر اهل ايمان از خود آن ها (سزاوارتر) مى باشد؟ گفتند : خداى و رسولش داناترند . فرمود : همانا خدا مولاى من است و من مولاى مؤمنين هستم واولى و سزاوارترم بر آن هااز خودشان. پس هركس كه من مولاى اويم على عليه السلام مولاى او خواهد بود و اين سخن را سه بار و بنا به گفته احمدبن حنبل پيشواى حنبلى ها چهاربار تكرار فرمود . سپس دست به دعا گشود و گفت : بارخدايا . دوست بدار آن كه او را دوست دارد و دشمن دار

(370) پيامبر شناسى

كسى كه او را دشمن دارد و يارى فرما ياران او را و خوارگردان خواركنندگان اورا و او را معيار و ميزان و محورحقّ و راستى قرارده . آنگاه فرمود:

بايد آنان كه حاضرند اين امر را به غائبين برسانند و ابلاغ نمايند .

هنوز جمعيّت پراكنده نشده بود كه امين وحى الهى رسيد و اين آيه را آورد : «اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُم دينَكُم وَ اَتْمَمْتُ عَلَيْكُم نِعْمَتى وَ رَضيتُ لَكُمُ الاِْسْلامَ دينا»(1) در اين موقع پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود: اَللّه ُ اَكْبَرُ ، بر اكمال دين و اتمام نعمت و خشنودى خدا به رسالت من و ولايت على عليه السلام بعد از من، سپس آن گروه شروع كردند به تهنيت اميرالمؤمنين عليه السلام و از جمله آنان (پيش از ديگران) شيخين _ (ابوبكر و عمر) بودند كه گفتند: خوشا به حال تو اى پسر اب_ى ط_الب كه مولاى من و مولاى ه__ر مرد و زن م_ؤم_ن گشت_ى و ابن عب_اس گفت: به خدا س_وگن_د كه اي_ن ام_ر (ولايت على عليه السلام ) بر همه واج_ب گش_ت .

مت______________ن اصل_________________ى

طولانى و بعضى مختصر و فشرده است ، بعضى از روايات گوشه اى از حادثه را نقل مى كند و بعضى گوشه ديگر را ولى ازمجموع اين روايات و هم چنين تواريخ اسلامى و ملاحظه قرائن و شرايط و محيط و محل چنين استفاده مى شودكه: در آخرين سال عمر پيامبر مراسم حجّة الوِداع ، با شكوه هرچه تمام تر در حضور پيامبر صلى الله عليه و آله به پايان رسيد ، قلب ها در هاله اى از روحانيّت فرورفته بود و لذت معنوى اين عبادت بزرگ هنوز در ذائقه جان ها انعكاس داشت. ياران پيامبر صلى الله عليه و آله كه عدد آن ها فوق العاده زياد بود ، از خوشحالى درك اين فيض و سعادت بزرگ در پوست نمى گنجيدند .(2) نه تنها مردم مدينه در اين سفر ، پيامبر صلى الله عليه و آله را همراهى مى كردند بلكه مسلمانان نقاط مختلف جزيره عربستان نيز براى كسب يك افتخار تاريخى بزرگ به همراه پيامبر صلى الله عليه و آله بودند. آفتاب حجاز آتش بر كوه ها و دره ها مى پاشيد ، اما شيرينى اين سفر روحانى بى نظير ، همه چيز را آسان مى كرد ، ظهر نزديك شده بود ، كم كم سرزمين جُحْفَة و سپس بيابان ها خشك و س_وزان « غَدير خُمّ » از دور نمايان مى شد. اين جادر

1- 67 / مائده .

2- تع__داد هم__راه__ان پي__امب__ر صلى الله عليه و آله را بعض__ى 90 ه__زار و بعض__ى 114 ه__زار و بعضى 120 ه__زار و بعض__ى 124 ه__زار ن__وشت__ه اند .

(372) پيامبر شناسى

حقيقت چهار راهى است كه مردم سرزمين حجاز را از هم جدا مى كند ، راهى به سوى مدينه در شمال و راهى به سوى عراق در شرق و راهى به سوى غرب و سرزمين مصر و راهى به سوى سرزمين يمن در جنوب پيش مى رود و در همين جا بايد آخرين

دستور كه در حقيقت نقطه پايانى در مأموريت هاى موفقيت آميز پيامبر صلى الله عليه و آله بود از هم جدا شوند. روز پنجشنبه سال دهم هجرت بود و درست هشت روز ازعيد قربان مى گذشت، ناگهان دستورتوقف از طرف پيامبر صلى الله عليه و آله به همراهان داده شد ، مسلمانان با صداى بلند ، آن هايى را كه در پيشاپيش قافله در حركت بودند به بازگشت دعوت كردند و مهلت دادند تا عقب افتادگان نيز برسند ، خورشيد از خط نصف النهار گذشت ، مؤذّن پيامبر صلى الله عليه و آله با صداى اَللّهُ اَكْبَر مردم را به نماز ظهر دعوت كرد ، مردم به سرعت آماده نماز مى شدند ، اما هوا به قدرى داغ بود كه بعضى مجبور بودند ، قسمتى از عباى خود را به زيرپا و طرف ديگر آن را به روى سر بيفكنند ، در غير اين صورت ريگ هاى داغ بيابان و اشعه آفتاب ، پا و سر آن ها را ناراحت مى كرد. نه سايبانى در صحرا به چشم مى خورد و نه سبزه و گياه و درختى ، جز تعدادى درخت لخت و عريان بيابانى كه با گ__رما ، با سرسختى مبارزه مى كردند. جمعى به همين چند درخت پناه برده بودند ، پارچه اى بر يكى از اين درختان برهنه افكندند و سايبانى براى پيامبر صلى الله عليه و آله ترتيب دادند ، ولى بادهاى داغ به زير اين سايبان مى خزيد و گرماى سوزان آفتاب را در زير آن پخش مى كرد. نماز ظهر تمام شد. مسلمانان تصميم داشتند فورا به خيمه هاى كوچكى كه با خود حمل مى كردند پناهنده شوند، ولى پيامبر صلى الله عليه و آله به آن ها اطلاع داد كه همه بايد براى شنيدن يك پيام تازه الهى كه در ضمن خطبه مفصّلى بيان مى شد خود را آماده كنند .

كسانى

جريان غدير خم و جانشينى پيامبر (373)

كه از پيامبر صلى الله عليه و آله فاصله داشتند قيافه ملكوتى او را در لابلاى جمعيّت نمى توانستند مشاهده كنند. لذا منبرى از جهازشتران ترتيب داده شد و پيامبر صلى الله عليه و آله بر فرازآن قرار گرفت و نخست حمد و سپاس پروردگار بجا آورد و خود را به خدا سپرد، سپس مردم را مخاطب ساخت و چنين فرمود: من به همين زودى دعوت خدا را اجابت كرده ، از ميان شم__ا مى روم. من مسئول__م شما هم مسئوليد. شما درباره من چگونه شهادت مى دهيد؟ مردم صدا بلند كردند و گفتند : « نَشْهَدُ اَنَّكَ بَلَّغْتَ وَ نَصَحْتَ وَ جَهَدْتَ فَجَزاكَ اللّهُ خَيْرا : ما گواهى مى دهيم تو وظيفه رسالت را ابلاغ كردى و شرط خيرخواهى را انجام دادى و آخرين تلاش و كوشش را در راه هدايت ما نمودى ، خداوند ترا جزاى خير دهد ». سپس فرمود : « آيا شما گواهى به يگانگى خدا و رسالت من و حقانيّت روز رستاخيز و برانگيخته شدن مردگان در آن روز نمى دهيد؟ » همه گفتند : « آرى ، گواهى مى دهيم » فرمود : « خداوندا گواه باش »... بار ديگر فرمود :« اى مردم ! آيا صداى مرا مى شنويد؟ » گفتند : « آرى » و به دنبال آن ، سكوت سراسر بيابان را فراگرفت و جز صداى زمزمه باد چيزى شنيده نمى شد . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « اكنون بنگريد با اين دو چيز گرانمايه و گرانقدر كه درميان شما به يادگار مى گذارم چه خواهيد كرد؟ ». يكى از ميان جمعيّت صدا زد ، كدام دوچيز گرانمايه يا رسول اللّه؟ پيامبر صلى الله عليه و آله بلافاصله گفت : « اول ثِقْل اكبر ، كتاب

خدا است كه يك سوى آن دست پروردگار و سوى ديگرش در دست شما است ، دست از دامن آن برنداريد تا گمراه نشويد و اما دوّمين يادگار گرانقدر من خاندان منند و خداوند لطيف خبير به من خبر داده كه اين دو هرگز از هم جدا نشوند، تا دربهشت به من بپيوندند، از اين دو پيشى نگيريد كه هلاك مى شويد و عقب نيفتيد كه باز هلاك

(374) پيامبر شناسى

خواهيد شد ». ناگهان مردم ديدند پيامبر صلى الله عليه و آله به اطراف خود نگاه كرد گويا كسى را جستجومى كند و همين كه چشمش به على افتاد، خم شد و دست او را گرفت و بلند كرد ، آن چنان كه سفيدى زيربغل هر دو نمايان شد و همه مردم اورا ديدند و شناختند كه او همان افسر شكست ناپذير اسلام است ، در اين جا صداى پيامبر صلى الله عليه و آله رساتر و بلندتر شد و فرمود : « اَيُّهَا النّاسُ مَنْ اَوْلَى النّاسِ بِالْمُؤْمِنينَ مِنْ اَنْفُسِهِمْ : چه كسى از همه مردم نسبت به مسلمانان از خود آن ها سزاوارتر است ؟ » گفتند : « خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله داناترند » پيامبر صلى الله عليه و آله گفت : « خدا ، مولى و رهبر من است ، و من مولى و رهبر مؤمنانم و نسبت به آن ها از خودشان سزاوارترم ( و اراده من بر اراده آن ها مقدّم ) » . سپس فرمود : « فَمَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىٌّ مَوْلاهُ: هركس من مولا و رهبر او هستم ، على ، مولا و رهبر او است » و اين سخن را سه بار و به گفته بعضى از راويان حديث ، چهار بار تكرار كرد و به دنبال آن سر به سوى

آسمان برداشت و عرض كرد : « اَللّهُمَّ وَ الِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ وَ اَحِبّ مَنْ اَحَبَّهُ وَ اَبْغِضْ مَنْ اَبْغَضَهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ وَ اَدِرِالْحَقَّ مَعَهُ حَيْثُ دارَ: خداوندا! دوستان او را دوست بدار و دشمنان او را دشمن بدار ، محبوب بدار آن كس كه او را محبوب دارد و مبغوض بدار آن كس كه او را مبغوض دارد ، يارانش را يارى كن و آن ها را كه ترك ياريش كنند ، از يارى خويش محروم ساز و حق را همراه او بدار و او را از حق جدا مكن ». سپس فرمود : « اَلا فَلْيُبْلِغِ الْشاهِدُ الْغائِبَ : آگاه باشيد ، همه حاضران وظيفه دارند اين خبر را به غائبان برسانند ». خطبه پيامبر صلى الله عليه و آله به پايان رسيد ، عرق از سر و روى پيامبر صلى الله عليه و آله و على و مردم فرومى ريخت و هنوز صفوف جمعيّت از هم متفرق نشده بود كه امين وحى خدا نازل شد و اين آيه را بر پيامبر صلى الله عليه و آله

جريان غدير خم و جانشينى پيامبر (375)

خواند : « اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ اَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتى ... : امروز آئين شما را كامل و نعمت خود را بر شما تمام كردم » پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « اَللّهُ اَكْبَرُ، اَللّهُ اَكْبَرُ عَلى اِكْمالِ الدّينِ وَ اِتْمامِ النِّعْمَةِ وَ رِضَى الرَّبِّ بِرِسالَتى وَ الْوِلايَةِ لِعَلِىٍ مِنْ بَعْدى : خداوند بزرگ است، همان خدايى كه آئين خود را كامل و نعمت خود را بر ما تمام كرد و از نبوت و رسالت من و ولايت على پس از من راضى و خشنود گشت

». در اين هنگام شور و غوغائى در ميان مردم افتاد و على را به اين موقعيت تبريك مى گفتند و از افراد سرشناسى كه به او تبريك گفتند ، ابوبكر و عمر بودند ، كه اين جمله را در حضور جمعيت بر زبان جارى ساختند : « بَخٍّ بَخٍّ لَكَ يَابْنَ اَبى طالِبٍ اَصْبَحْتَ وَ اَمْسَيْتَ مَوْلاىَ وَ مَولا كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ : آفرين بر تو باد ، آفرين بر تو باد ، اى فرزند ابوطالب ! تو مولا و رهبر من و تمام مردان و زنان با ايمان شدى ». در اين هنگام ابن عباس گفت : « به خدا اين پيمان در گردن همه خواهد ماند ». اين بود خلاصه اى از حديث معروف غدير كه در كتب دانشمن___دان اه__ل تسنّ__ن و شيعه آمده است .

و دسته ديگرى كه روح تحقيق و بررسى حقيقت را تا حدودى در خود حفظ كرده و به صورت استدلالى مسأله را تعقيب كرده اند و به همين دليل به قسمتى از حقايق اعتراف كرده ولى به دنبال ذكر پاره اى از اشكالات كه شايد نتيجه شرايط خاصّ محيط فكريشان بوده است ، از آيه و روايات مربوط به آن گذشته اند. نمونه بارز دسته اول ابن تَيْمِيَّة در كتاب مِنْهاجُ السُّنَّة است كه درست مانند كسى است كه در روز روشن چشم خود را برهم گذارد و انگشت ها را محكم در گوش كند و فرياد بزند خورشيد كجا است ؟ نه حاضر است گوشه چشم را بگشايد و كمى از حقايق را ببيند و نه انگشت از گوش بردارد و كمى از غوغاى محدّثان و مفسران اسلامى را بشنود پى در پى دشنام مى دهد و هتاكى مى كند ، عذر اين افراد جهل و بى خبرى و تعصّب هاى آميخته با لجاجت و خشونت آن ها است كه تا انكار بديهيّات و مسائل واضحى كه هر كس آن را درك مى كند پيش مى رود. لذا ما هرگز زحمت نقل سخنان آن ها را به خود و زحمت شنيدن پاسخ آن را به خوانندگان نمى دهيم، كسى كه در برابر اين همه دانشمندان و مفسّران بزرگ تصريح كرده اند ، با كمال وقاحت مى گويد : « احدى از دانشمندان در كتاب خود چنين چيزى را نقل نكرده » در مقابل او چه مى توانيم بگوييم و سخن او چه ارزشى دارد كه روى آن بحث كنيم. جالب اين كه « ابن تَيْمِيَّة » براى تبرئه خود در برابر كتاب هاى فراوانى كه به نزول آيه درباره على تصريح مى كند، با اين جمله

مضحك كه « احدى از دانشمندانى كه مى دانند چه مى گويند ،

گفتگوها و ايرادها در مورد شأن نزول آيه تبليغ (377)

اين آيه را در شأن على نمى داند » اكتفا كرده است. گويا تنها دانشمندانى « مى فهمند چه مى گويند » كه با تمايلات افراطى عناد آلود و لجوجانه ابن تَيْمِيَّة هم صدا باشند وگرنه هركس هم صدا نشد ، دانشمندى است كه نمى فهمد چ_ه مى گوي__د . اي__ن منط__ق كس__ى اس__ت ك__ه خ__ودخ__واه__ى و لج__اج بر فكر او س__اي__ه ش_وم افكنده است ... از اين دسته بگذريم. ولى از ميان ايراداتى كه دسته دوم ذكر كرده اند چند موضوع قابل بحث است كه ذيلاً از نظر مى گذرانيم

مى دهد ، مسأله مافوق يك دوستى ساده و عادى بوده كه جزء الفباى اخوت اسلامى از روز اول اسلام محس__وب مى شده است. به ع__لاوه اگر منظور بي__ان يك دوستى ساده بود ، چرا پيامبر صلى الله عليه و آله قبلاً از مردم اقرار مى گيرد

(378) پيامبر شناسى

« اَلَسْتُ اَوْلى بِكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ : آيا من نسبت به شما از خود شما سزاوارتر و صاحب اختيارتر نيستم ؟ »(1) آيا اين جمله هيچ تناسبى با بيان يك دوستى ساده دارد؟و نيز يك دوستى ساده جاى اين نداشت كه مردم حتى شخص عمر به على با اين جمله « اَصْبَحْتَ مَوْلاىَ وَ مَوْلا كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مَؤْمِنَةٍ : اى على تو مولاى من و مولاى هر مرد و زن مسلمان شدى »تبريك و تهنيت بگويند و آن را يك موفقيت تازه بشمرند. مگر على تا آن روز به عنوان يك مسلمان عادى كه دوستيش بر همه لازم است شناخته نشده بود ، مگر دوستى مسلمانان با يكديگر چيز تازه اى بود كه نياز به تبريك داشته باشد آن هم در سال آخر عمر پيامبر صلى الله عليه و آله . به علاوه رابطه اى ميان حديث ثقلين و تعبيرات آميخته با وداع « پيامبر » صلى الله عليه و آله بامسأله دوستى على مى تواند وجود داشته باشد، دوستى ساده على با مؤمنان ايجاب نمى كند كه پيامبر صلى الله عليه و آله او را در ردي__ف ق__رآن ق__رار ده__د. آي__ا ه__ر ناظر بى طرفى از اين تعبير نمى فهمد كه در اين جا مسأله رهبرى مطرح است ، زي__را ق__رآن بع_د از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله نخستي__ن رهب__ر مسلم__ان__ان و بن__اب__راي_ن اهل بيت عليهم السلام دومين رهبر بوده اند .

صفحه 466 روى اين مسأله ، پافشارى زيادى كرده است. ولى همان طور كه در تفسير خود آيه

1- اي_ن جمل__ه در روايات متعددى وارد شده است .

آيا مولى به معنى اولى به تصرف در قرآن است (379)

گفتيم اين موضوع اهميّت ندارد، زيرا اوّلاً لحن آيه و تفاوت آن با آيات قبل و بعد ، كاملاًنشان مى دهد كه موضوع سخن در اين آيه ، موضوعى است كه با آيات قبل و بعد تفاوت دارد و ثانيا همان طور كه بارها گفته ايم ، قرآن يك كتاب كلاسيك نيست كه مطالب آن در فصول و ابواب معينى دسته بندى شده باشد ، بلكه طبق نيازها و حوادث مختلف و رويدادها نازل گرديده است ، لذا مشاهده مى كنيم قرآن درحالى كه درباره يكى از غزوات بحث مى كند فى المثل يك حكم فرعى را به ميان مى آورد و در حالى كه درباره يهود و نصارى سخن مى گويد ، روى سخن را به مسلمانان كرده و يكى از دستورهاى اسلامى را براى آن ها بازگو مى كند ( براى توضيح بيشتر مجددا به بحثى كه در آغاز تفسير آيه داشتيم مراجعه فرماييد ). عجيب اين كه بعضى از متعصبان اسرار دارند كه بگويند اين آيه در آغاز بعثت نازل شده است ، با اين كه سوره مائده در اواخر عمر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده و اگر بگويند : اين يك آيه در مكّه در آغاز بعثت نازل شده و سپس به تناسب در لابلاى آيات اين سوره قرار داده شده مى گوييم : اين درست ضد آن است كه شما آن را مى جوييد و مى طلبيد ، زيرا مى دانيم پيوند اين آيه و آيات قبل و بعد بريده خواهد شد (

دقّت كنيد ). اين ها همه نشان مى دهد كه اين آيه در معرض وزش طوفان تعصّب قرار گرفته و به همين دليل احتمالاتى در آن مطرح مى شود كه در آيات مشابه آن به هيچ وجه از آن سخنى نيست ، هريك مى كوشد با بهانه و يا دستاويز بى اساسى آن را از مسيرش منحرف سازد .

(380) پيامبر شناسى

.

آيا اين حديث در همه كتب صِحاح نقل شده؟ (381)

در « فَرائِدُ السِّمْطَيْن » در باب 58 و هم چنين « ابن حاتم » در «دُرُّالنَظيم» و «دارَقُطْنى» و «ابن عقده» و «ابن اَبِى الْحَديد» در شرح نهج البلاغه نقل كرده اند. و نيز مى خوانيم كه على بنا به نقل فرائد السمطين در باب 58 در ايام عثمان در مسجد در حضور جمعيت به جريان غدير استدلال كرد و هم چنين در كوفه در برابر كسانى كه نص بر خلافت بلافصل او را از پيامبر صلى الله عليه و آله انكار مى كردند صريحا به اين روايت استدلال كرد. اين حديث را طبق نقل الغدير چهار نفر از صحابه و چهارده نفر از تابعين طبق نقل منابع معروف اهل تسنن روايت كرده اند. و نيز در روز جنگ « جمل » طبق نقل « حاكم » در كتاب مستدرك جلد سوم صفحه 371 در برابر طلحه با آن استدلال فرمود. و نيز در روز جنگ « صِفّين » طبق نقل « سُلَيْم بنُ قَيْس هِلالِىّ » على در لشگرگاه خود در برابر جمعى از مهاجرين و انصار و مردمى كه از اطراف گرد آمده بودند ، به اين حديث استدلال كرد و دوازده نفر از بدريين ( كسانى كه جنگ بدر را در خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله درك كرده بودند ) برخاستند و گواهى دادند كه اين حديث را از پيامبر صلى الله عليه و آله شنيده اند. بعد از على بانوى اسلام فاطمه زهرا عليهاالسلام و امام حسن و امام حسين و عبداللّه بن جعفر و عمار ياسر و قيس بن سعد و عمر بن عبدالعزيز و مأمون خليفه عباسى به آن استناد جستند و حتى « عمر و بن عاص » در نامه اى كه به معاويه نوشت

براى اين كه به او اثبات كند به خوبى از حقايق مربوط به موقعيّت على و وضع معاويه آگاه است صريحا مسأله غدير را يادآورى كرده و خطيب خوارزمى حنفى در كتاب مناقب ،صفحه 124 آن را نقل كرده است ( كسانى كه مايل به

چرا على و اهل بيت به اين حديث استدلال نكردند (383)

توضيحات بيشتر و آگاهى از منابع مختلف اين روايات در زمينه استدلال على و اهل بيت و جمعى از صحابه و غيرصحابه به حديث غدير هستند مى توانند به كتاب الغدير جلد اول صفحات 159 تا 213 مراجعه كنند ، مرحوم علامه امين__ى است___دلال به اي__ن ح__دي__ث را از « 22 ت__ن » از صح__اب__ه و غي__ر صح__اب__ه در موارد مختلف نقل كرده است ) .

و آن هاكه آلوده به سحر شدند اطلاق كلمه كفر شده است « وَ ما يُعَلِّمُونَ مِنْ اَحَدٍ حَتّى يَقُولا اِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَكْفُرْ » و نيز در آيه 22 / ابراهيم مى بينيم كه شيطان در برابر كسانى كه از او پيروى و اطاعت كردند در روز رستاخيز صريحا اظهار تنفر كرده و به آن ها مى گويد : شما در اطاعت اوامر الهى مرا شريك او ساختيد و من امروز نسبت به اين كار شما كفر مى ورزم « اِنّى كَفَرْتُ بِما اَشْرِكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ » بنابراين اطلاق « كفر » بر مخالفان مسأله ولايت و رهب___رى ج__اى تعج___ب نيست .

(384) پيامبر شناسى

دو رهبر و دو پيشوا در زمان واحد نيست. موضوع جالب اين كه درحالى كه بعضى از دانشمندان اهل تسنن اين ايراد را مطرح مى كنند بعضى ديگر ايرادى درست در نقطه مقابل آن مطرح كرده اند و آن اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله ولايت و خلافت على را تعيين كرد ولى تاريخ آن را روشن نساخت چه مانعى دارد كه اين ولايت و خلافت بعد از سه خليفه ديگر باشد؟ راستى حيرت آور است ، بعضى از اين طرف بام مى افتند و بعضى از آن طرف و تعصّب ها مانع مى شود كه روى متن قضيه تكيه كنند ، بايد كسى از آن ها سؤال كند كه اگر پيامبر صلى الله عليه و آله مى خواست چهارمين خليفه خود را تعيين كند و در فكر آينده مسلمانان بود پس چرا خليفه اول و دوم و سوم خودراكه مقدم بر او بودند و تعيين آن لازم ت_ر ب_ود در م_راس__م غ__دي_ر بيان نكرد؟

آيا وجود دو رهبر در يك زمان ممكن است؟ (385)

سؤالات درس نوزدهم

1 _ جريان غدير خم و جانشينى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را با بررسى آيه تبليغ (يأَيُّهَا ال_رَّسُولُ بَلِّ_غْ م_ا أُنْ_زِلَ اِلَيْ_كَ مِ_نْ رَّبِّ_كَ وَ اِنْ لَّمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ اِنَّ اللّهَ لا يَهْدِى الْقَوْمَ الْكفِرينَ) (67 / مائده) شرح دهيد.

2 _ اي__راده__اى مطرح شده در مورد شأن نزول آيه تبليغ (67 / مائده) را طرح و پاسخ دهيد.

(386) پيامبر شناسى

مردم جهان پذيرفته است». آن چه جاى شك نيست اين است كه چنين روزى بايد روز بسيار مهمّى در تاريخ زندگى پيامبر صلى الله عليه و آله باشد ، نه يك روز ساده و عادى و معمولى ، زيرا اين همه اهميّت براى يك روز عادى معنى ندارد و لذا در پاره اى از روايات آمده است كه بعضى از يهود و نصارى با شنيدن اين آيه گفتند اگر چنين آيه اى در كتب آسمانى ما نقل شده بود ، ما آن روز را روز عيد قرار مى داديم. تمام مفسّران شيعه و روايات متعدّدى پاسخ سؤال را اين چنين داده اند كه با محتويات آيه نيز كاملاً سازگاراست: منظور روز غدير خُمّ است ، روزى كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله اميرمؤمنان علىّ را رسما براى جانشينى خود تعيين كرد ، آن روز بود كه كفّار در ميان امواج يأس فرو رفتند ، زيرا انتظار داشتند كه آيين اسلام قائم به شخص باشد و با از ميان رفتن پيغمبر صلى الله عليه و آله اوضاع به حال سابق برگردد و اسلام تدريجا برچيده شود ، اما هنگامى كه مشاهده كردند مردى كه از نظر علم و تقوا و قدرت و عدالت بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله در ميان مسلمانان بى نظير بود به عنوان جانشينى پيامبر صلى الله عليه و آله انتخاب شد و از مردم براى او بيعت گرفت يأس و نوميدى نسبت به آينده اسلام آن ها را فرا گرفت و فهميدند كه آيينى است ريشه دار و پايدار. در اين

درس بيستم (387)

روز بودكه آيين اسلام به تكامل نهايى خود رسيد ، زيرا بدون تعيين جانشين براى پيامبر صلى الله عليه و آله و بدون روشن شدن وضع آينده مسلمانان، اين آيين به تكامل نهايى نمى رسيد. آن روز بودكه نعمت خدا با تعيين رهبر لايقى

همچون علىّ براى آينده مردم تكامل يافت و نيز آن روز بود كه اسلام با تكميل برنامه هايش به عنوان آيين نهايى از طرف خداوند پ__ذي__رفت__ه ش__د ( بن__اب__راي__ن جه__ات چه__ارگ__انه در آن جم___ع ب__وده ) .

مت__ن اصل__ى:

بايد از روى قرائن و نشانه ها و تاريخ نزول اين آيه و اين سوره و تاريخ زندگانى پيامبر صلى الله عليه و آله و رواياتى كه از منابع مختلف اسلامى به دست ما رسيده اين روز مهمّ را پيدا كنيم. آيا منظور روزى است كه احكام بالا درباره گوشت هاى حلال و حرام نازل شده ؟ قطعا چنين نيست ، زيرا نزول اين احكام واجد اين همه اهميّت نيست نه باعث تكميل دين است زيرا آخرين احكامى نبوده كه بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده ، به دليل اين كه در دنباله اين سوره به احكام ديگرى نيز برخورد مى كنيم و تازه نزول اين احكام سبب يأس كفار نمى شود ، چيزى كه سبب يأس كفار مى شود ، فراهم ساختن پشتوانه محكمى براى آينده اسلام است و به عبارت ديگر نزول اين احكام و مانند آن تأثير چندانى در روحيه كافران ندارد و اين كه گوشت هايى حلال يا حرام باشد آن ها حساسيّتى روى آن ندارند. آيا منظور از آن روز عرفه در آخرين حج پيامبر صلى الله عليه و آله است ؟ ( همان طور كه جمعى از مفسران احتمال داده اند ). پاسخ اين سؤال نيز منفى است ، زيرا نشانه هاى فوق بر آن روز نيز تطبيق نمى كند ، چون حادثه خاصى كه باعث يأس كفار بشود در آن

1- « تفسير المَنار » ، جلد 6 ، صفحه 155 .

روز جانشينى پيامبر روز تكميل دين اسلام (389)

روز واقع نشد ، اگر منظور انبوه اجتماع مسلمانان است كه قبل از روز عرفه نيز در خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله در مكّه بودند و اگر منظور نزول احكام فوق در آن روز است كه آن نيز همان طور كه گفتيم چيز وحشتناكى براى كفّار

نبود. و آيامرادروز فتح مكّه است ( چنان كه بعضى احتمال داده اند ) با اين كه تاريخ نزول اين سوره مدّت هابعدازفتح مكه بوده است؟ و يا منظور روز نزول آيات سوره برائت است كه آن هم مدّت ها قبل از نزول اين سوره بوده است؟ از همه چيز عجيب تر احتمالى است كه بعضى داده اند كه اين روز ، روز ظهور اسلام و يا بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله باشد با اين كه آن ها هيچ گونه ارتباطى با روز نزول اين آيه ندارد و سال هاى متمادّى در ميان آن ها فاصله بوده است. بنابراين هيچ يك از احتمالات شش گانه فوق با محتويات آيه سازگار نيست. در اين جا احتمال ديگرى هست كه تمام مفسّران شيعه آن را در كتب خود آورده اند و روايات متعدّدى آن را تأييد مى كند و با محتويات آيه كاملاً سازگاراست و آن اين كه : منظور روز غدير خُمّ است ، روزى كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله اميرمؤمنان علىّ را رسما براى جانشينى خود تعيين كرد ، آن روز بود كه كفّار در ميان امواج يأس فرو رفتند ، زيرا انتظار داشتند كه آيين اسلام قائم به شخص باشد و با از ميان رفتن پيغمبر صلى الله عليه و آله اوضاع به حال سابق برگردد و اسلام تدريجا برچيده شود ، اما هنگامى كه مشاهده كردند مردى كه از نظر علم و تقوا و قدرت و عدالت بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله در ميان مسلمانان بى نظير بود به عنوان جانشينى پيامبر صلى الله عليه و آله انتخاب شد و از مردم براى او بيعت گرفت يأس و نوميدى نسبت به آينده اسلام آن ها را فرا گرفت و فهميدند كه آيينى است ريشه دار و پايدار. در اين روز بودكه آيين اسلام به تكامل نهايى خود رسيد

، زيرا بدون تعيين جانشين براى پيامبر صلى الله عليه و آله و بدون روشن شدن وضع آينده مسلمانان ، اين آيين به تكامل نهايى نمى رسيد. آن روز بود كه نعمت خدا با تعيين رهبر لايقى همچون علىّ براى آينده مردم تكامل يافت و نيز آن روز بود كه اسلام با تكميل برنامه هايش به عنوان آيين نه_ايى از طرف خداوند پذيرفته شد ( بنابراين جهات چهارگانه در آن جمع بوده ) .

(390) پيامبر شناسى

ع___لاوه ب____ر اي__ن ، ق__رائ__ن زي__ر ني__ز اي__ن تفسي__ر را ت__أيي__د مى كن____د :

الف _ جالب توجّه اين كه در تفسير فخر رازى و تفسير روح المعانى و تفسير المَنار در ذيل اين آيه نقل شده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله بعد از نزول اين آيه بيش از هشتاد و يك روز عمر نكرد. و با توجّه به اين كه وفات پيامبر صلى الله عليه و آله در روايات اهل تسنّن و حتى در بعضى از روايات شيعه ( مانند آن چه كلينى در كتاب معروف كافى نقل كرده است ) روز دوازدهم ماه ربي__ع الاول ب__وده چني__ن نتيج__ه مى گي__ري__م ك__ه روز ن__زول آي_ه درس__ت روز هيجده__م ذى الحج__ه ب__وده اس__ت .

ب _ در روايات فراوانى كه از طرق معروف اهل تسنّن و شيعه نقل شده صريحا اين مطلب آمده است كه آيه شريفه فوق در روز غدير خمّ و به دنبال ابلاغ ولايت علىّ نازل گرديد، ازجمله اين كه :

1 _ دانشمن___د مع___روف سنّ__ى ابن ج__ري__ر طب__رى در كتاب ولايت از زيد بن اَرْقَم صحابىّ معروف نقل مى كند كه اي__ن آي___ه در روز غ____دي__ر خ_____م درب_____اره عل_____ىّ ن_____ازل گردي___د .

2 _ حافظ ابونعيم اصفهانى در كتاب « مانَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فى عَلِىٍّ » از ابوسعيد خُدْرِىّ ( صحابه معروف ) نقل كرده

ك__ه پيامبر صلى الله عليه و آله در غدير خُمّ ، علىّ را به عنوان ولايت به مردم معرفى كرد و مردم متفرّق نشده بودند تا اين كه آيه

روز جانشينى پيامبر روز تكميل دين اسلام (391)

« اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ ... » نازل شد ، در اين موقع پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « اَللّهُ اَكْبَرُ عَلى اِكْمالِ الدّينِ وَ اِتْمامِ النِّعْمَةِ وَ رِضَى الرَّبِّ بِرِسالَتى وَ بِالْوِلايَةِ لِعَلِىٍّ مِنْ بَعْدى ، ثُمَّ قالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىٌّ مَوْلاهُ اَللّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَاخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ: اَللّهُ اَكْبَرُ بر تكميل دين و اتمام نعمت پروردگار و خشنودى خداوند از رسالت من و ولايت علىّ بعد از من ، سپس فرمود : هر كس من مولاى اويم علىّ مولاى او است ، خداوندا ! آن كس كه او را دوست بدارد دوست ب___دار و آن ك___س ك___ه او را دشم__ن دارد، دشم__ن ب__دار، ه__ركس او را ي___ارى كن___د يارى كن و هر كس دست از ي_اريش ب_ردارد دس_ت از او ب__ردار » .

3 _ خطي__ب بغ__دادى در ت__اري__خ خ__ود از ابوهُرَيْرَة از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين نقل كرده كه بعداز جريان غديرخُمّ و پيمان ولاي___ت عل__ى و گفت__ار عم__ر ب__ن خط____اب . بَخٍّ بَخٍّ يَابْ__نَ اَبيطالِبٍ اَصْبَحْ__تَ مَوْلاىَ وَ مَ__وْلا كُلِّ مُسْلِمٍ . آيه « اَلْيَوْمَ اَكْمَلْ__تُ لَكُ__مْ دينَكُ____مْ » ن______ازل گ__ردي__د .(1)

در كتاب نفيس « الغدير » علاوه بر روايات سه گانه فوق سيزده روايت ديگر نيز در اين زمينه نقل شده است. در كتاب « اِحْقاقُ الْحَقِّ » از جلد دوم تفسير « ابن كثير » صفحه 14 و از « مقتل خوارزمى » صفحه 47 نزول اين آيه

را درباره داستان غدير از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل كرده است.

1- اي_ن س_ه رواي__ت را م__رح__وم ع__لام___ه امين__ى با تم__ام مشخص__ات در جلد 1 « الغدير » صفح___ه 230 ت___ا 232 نق___ل ك__رده است .

(392) پيامبر شناسى

با اين كه مى دانيم مسأله اهل كتاب بعد از ماجراى « بَنِى النَّضير » و « بَنى قُرَيْظَة » و « بَنى قَيْنَقاع » و خَيْبَر و فَدَك و نَجْران مشكلى براى مسلمانان محسوب نمى شد. و آيا مربوط به منافقان بوده درحالى كه مى دانيم پس از فتح مكه و سيطره و نفوذ اسلام در سراسر جزيره عربستان منافقان از صحنه اجتماع طرد شدند و نيروهاى آن ها درهم شكسته شد و هر چه داشتند در باطن

انتخاب جانشين نقطه پايان رسالت (393)

بود. راستى چه مسأله مهمى در اين آخرين ماه هاى عمر پيامبر صلى الله عليه و آله مطرح بوده كه آيه فوق اين چنين درباره آن تأكيد مى كند؟ اين نيز جاى ترديد نيست كه وحشت و نگرانى پيامبر صلى الله عليه و آله براى شخص خود و جان خود نبوده بلكه براى كارشكنى ها و مخالفت هاى احتمالى منافقان بوده كه نتيجه آن براى مسلمانان خطرات يا زيان هايى به بار مى آورد. آيا مسأله اى جز تعيين جانشين براى پيامبر صلى الله عليه و آله و سرنوشت آينده اسلام و مسلمين مى تواند واجد اين صفات بوده باشد. اكن__ون ب__ه رواي__ات مختلف__ى ك__ه در كت__اب ه__اى متع__دد اه__ل تسنّ__ن و شيع__ه در زمين__ه آي__ه ف__وق وارد شده ب__ازمى گ__ردي__م تا ببيني__م از آن ه__ا در زمين__ه اثبات احتمال فوق چه استفاده مى شود ؟ سپس اشكالات و ايرادهايى را ك__ه در زمين__ه اي__ن تفسي__ر از طرف جمعى از مفسران اه__ل تسنّ__ن اظهار شده است مورد بررسى قرار مى دهيم.

تفسير و حديث و تاريخ نوشته اند ، روايات زيادى ديده مى شود كه با صراحت مى گويد : آيه فوق درباره على نازل شده است. اين روايات را جمع زيادى از صحابه از جمله « زَيْد بن اَرْقَم » و « ابوسعيد خُدْرِىّ » و « ابن عباس » و « جابر بن عبداللّه » انصارى » و « ابو هُرَيْرَة » و « بُراء بن عازِب » و « حُذَيْفَة » و « عامربن لَيْلَى بن ضَمْرَة » و « ابن مسعود » نقل كرده اند و گفته اند كه آيه فوق درباره على و داستان روز غدير نازل گرديد. اشتباه نشود منظور اين نيست كه دانشمندان و

(394) پيامبر شناسى

مفسّران فوق نزول اين آيه را درباره على پذيرفته اند ، بلكه منظور اين است كه روايات مربوط به اين مطلب را در كتب خود نقل كرده اند ، اگرچه پس از نقل اين روايت معروف آن ها به خاطر ترس از شرايط خاص محيط خود و يا به خاطر پيشداورى هاى نادرستى كه جلو قضاوت صحيح را در اين گونه مباحث مى گيرد، از پذيرفتن آن خوددارى كرده اند ، بلكه گاهى كوشيده اند تا آن جاكه ممكن است آن را كم رنگ و كم اهميّت جلوه دهند ، مثلاً فخررازى كه تعصّب او در مسائل خاص مذهبى معروف و مشهور است براى كم اهميّت دادن اين شأن نزول آن را دهمين احتمال آيه قرارداده و صلى الله عليه و آله احتمال ديگر كه غالبا بسيار سست و واهى و بى ارزش است قبل از آن آورده است. ولى جمعى ديگر نزول آيه را در مورد مورد على مسلّم دانسته اند ، اما در اين كه دلالت بر مسأله ولايت و خلافت دارد ترديد نموده اند كه اشكال

و پاسخ آن ها را به زودى بخواست خدا خواهيم شنيد. به هرحال همان طور كه در بالا گفتيم رواياتى كه در اين زمينه در كتب معروف اهل تسنّن - تا چه رسد به كتب شيعه - نقل شده ، بيش از آن است كه بتوان آن ها را انكار كرد و يا به سادگى از آن گذشت نمى دانيم چرا درباره شأن نزول ساير آيات قرآن به يك يا دو حديث قناعت مى شود اما درباره شأن نزول اين آيه اين همه روايت كافى نيست ، آيا اين آيه خصوصيّتى دارد كه در ساير آيات نيست ؟ و آيا براى اين همه سخت گيرى در مورد اين آيه دليل منطقى مى توان يافت؟ موضوع ديگرى كه دراين جا يادآورى آن ضرورت دارد اين است كه رواياتى كه در بالا ذكر كرديم تنها رواياتى بود كه در زمينه نزول آيه درباره على وارد شده است ( يعنى روايات مربوط به شأن نزول آيه بود ) وگرنه رواياتى كه درباره جريان غديرخم و خطبه

شأن نزول آيه تبليغ (395)

پيامبر صلى الله عليه و آله و معرّفى على به عنوان وصىّ و ولىّ نقل شده به مراتب بيش از آن است ، تا آن جا كه نويسنده محقق علامه امينى در « الغدير » حديث غدير را از 110 نفر از صحابه و ياران پيامبر صلى الله عليه و آله و با اسناد و مدارك و از 84 نفر از تابعين و از 360 دانشمند و كتاب معروف اسلامى نقل كرده است كه نشان مى دهد حديث مزبور يكى از قطعى ترين روايات متواتر است و اگر كسى در تواتر اين روايت شك و ترديد كند ، بايد گفت كه او هيچ روايت مت_وات_رى را نم_ى ت_واند بپذيرد. چون بحث درباره همه رواياتى كه در « شأن

نزول آيه » وارد شده و هم چنين درباره تمام رواياتى كه درمورد حديث غديرنقل شده نياز به نوشتن كتاب قطورى دارد و ما را از طرز نوشتن تفسير خارج مى سازد به همين اندازه قناعت كرده و كسانى را كه مى خواهند مطالعه بيشترى در اين زمينه كنند به كتاب هاى « الدُرُّالْمَنْثُور » سيوطى و « الغدير » علامه امينى و « احقاق الحق » قاضى نوراللّه شوشترى و « المُراجِعات » شرف الدين و « دلائل الصِّدْق » محمّد حسن مظفّر ارجاع مى دهيم .

س______ؤالات درس بيست____م

1 _ روز تكميل دين اسلام چه روزى است و چرا اين روز، دين كامل مى شود؟

2 _ ش_________أن ن_______________زول آي_________ه تبلي________غ چيس___________ت؟

(396) پيامبر شناسى